O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

So'ngra Shayx AdmaU “alog‘at adli ko‘p e’tibor qiladigan yuzta san’atni “irma-bir keltiraUi. Bu aan’atlaq - tarsi.’, tajnis va uning tur- lari, saj’ va uning turlari, mulamma ’ singari lafziy san’atlar; iyhom, lug'z, muammo, ibdo' tashbeh singari ma’noviy san’atlar; husni taxal- lus, husni maqta', muroatu-n-nazir singari lafziy-ma’noviy san’atlarni qamrab oladi.
Sdayx AdmaU “adiiy san’atiami lafziy, ma’noviy va lafziy-ma’noviy san’atlarga bo‘lib tasnif qilmaydi. Har “ir san’atning payUo bo‘lisd qo-
nuniyatini izchil bayon qiladi. Jumladan, tashbeh san’atining yetti tur- dan iborat ekanini bayon qilib bo'lgandan keyin, bu termmnrng lug‘aviy (“o‘xshatmoq”) ma’nosini beradi: “...o‘xshaturlar “tashbeh” derlar. Ul narsakim, anga o‘xshaturlar, “mushabbah” o‘qurlar” (93-b.). Mushabbah - o‘xshatilgan, tashbeh qilingan narsa. Tashbehnmg tashbeh-ul-kinoyai tun- ga keltirgan she’riy namunalar orasida to‘y kechasi (Shayx Ahmad termini bo‘yichazihof) tasviriga bag‘ishlangan quyidagi parcha diqqatga sazovor:
Kumush inju qilib gul yaprog‘ini resh,
Asal ustinda ori tashladi nesh...
Tong otquncha ayoq tutmoq, bosh urmoq,
Uzuk o‘ynamoqu bormoq yoshurmoq, Boliq bo‘g‘zindin oqti durri g‘alton, Sadaf qursog‘idin sachradi marjon.
Bu parcha Mavlono Haydarning “Gul vaNavro‘z” dostonidan. Parc­ha boshdan-oxirigacha tashbeh asosiga qurilgan. Tashbehning tashbeh- ul-kinoyat turida vositalar (go yo, xuddi, -dek) ochiq bayon qilinmagani uchun to‘y tasviri go‘zal chiqqan.
Shayx Ahmad yuzta san’atning hammasini birma-bir tushuntirib, izohlaganda, oddiy kitobxonni nazarda tutgani ayon bo‘ladi.
5. Shays Ahmah vaznlar haqiha. Ta‘rtinchi bobm“To‘rtinchi fanda she’rning taqte’ va avzonin taqrir etar (To‘rtinchi ilmda she’ming taqte’sini va vaznlari haqida so'z yuritiladi)” deb nomlaydi. Bu bob debochasida Shayx Ahmad arablarda o‘n olti bahr bo‘lganini, Ajam (Eron) olimlari yigirma to‘rt bahr qilganlarini yozar ekan, o‘z maqsadini kamtarlik bilan ayon qiladi: “...bu zaif tiladikim, ul azizlaming paydo qilg‘on bahrlarini qalamg’a kcltursa va turkiy iborat birla bayon aylab, har vazng‘a turkiy bayttin misol keltursa” (146-b.).
Shayx Ahmad bu asarini yozish uchun Mahmud Zamaxshariyning “Aruzi Qistos”, “Aruzi Undulusiy” (A. Hayitmetov bergan izohga ko‘ra, aruz haqida ispaniyalik olimlar yaratgan ilmiy asar nomi; muallifning nomi noma’lum) va Nosiruddin Tusiy (1201-1274)ning “Me’yor ul- ash’or” asarlarini hamda shular singari aruzga doir kitoblami sinchiklab o‘rgangani haqida xabar beradi.
Aruz nazariyasini sodda qilib tushuntirish bu bobning asosiy maqsa- di bo‘lgan edi. Shayx Ahmad asosan turkiy she’riyatdan misollar keltira- di, bahrlaming nomlarini va vaznini bayon qiladi. U bahrlar sonini qirq- taga yetkazadi. Shayx Ahmadning sinchkovligi, bilimdonligi va Sharq poetikasini yaxshi o‘rgangani, hamma boblar qatori, aruzga doir bobda ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Ammo aruzga bag‘ishlangan bob chala bo‘lib qolgan. Shayx Ahmad bu asarini nihoyasiga yetkazganini asaming debochasida aytadi. Ammo A. Hayitmetov aytganlaridek, qo‘lyozma o‘z davrida zararlangan va to‘rtinchi bobning oxirgi varaqlaridan va muam- mo janriga bag‘ishlangan beshinchi bobdan bir sahifa ham qolmagan. Badiiy san’atlarga bagiishlangan bobda muammo san’ati haqida o‘z o‘mida to‘xtalishini Shayx Ahmad qayd qiladi. Demak, u asarini oxiri­ga yetkazgan. “Fununu-l-balog‘a”ni ko‘chirgan kotib ham shu holicha ko‘chirgan, ya’ni unga qo‘lyozma zararlangan holda yetib kelgan.
Taroziyning “Fununu-l-balog‘a” asaridan va bu asarda keltiril- gan o‘z she’rlaridan ma’lum bodadiki, XV asming birinchi yarmigac- ha o‘zbek tilida ijod qilgan, hanuzgacha bizga noma’lum bo‘lib kelgan qator shoirlaraing nomlarini va ijodidan namunalami bizga yetkazdi. Shayx Ahmad Taroziyning o‘zi ham Lutfiy, Sakkokiy, Otoyi kabi sho- irlar qatoridadan o‘rin olishga loyiq iste’dodli ijodkor, ayni paytda olim ekanini mazkur asari va unda keltirgan baytlarida namoyon qila oldi. U chig‘atoy adabiy tili rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Savol va topshiriqlar

1.