O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Birinchi toifasi shular: shoiriar chindan ham tug'ma qobiliyatli va she’r bitishga tayyor tabiatli kishilar bo'ladi, tashbih va tamsilga layoqatli bo'ladilar. Bir xil shoiriar she’r san’atidan yetarli xabardor bo'lavermaydi, balki tug'ma qobiliyatining o'tkirligi bilan qanoat hosil qiladilar. Ular o'zlarining iste’dod darajalariga ko'ra ish tutadilar. Ularda she’r san’atini o'zlashtirib olish uchun kamolot yetishmaydi. Kim o‘sha toifadagi odamning yozgan she’rini ko'rib, u qobiliyatli odam ekan, deb o'ylasa, buni shunday tushunish kerakki, uning fe’l-atvorida shoirlarga xos turq- ko'rinish mavjudligi uchun o'sha odam shunday xulosaga kelgan.
Ikkinchi toifasi quyidagilar: bu xil odamlar chinakam shoirlik san’atini egallagan bo'lishadi, hatto she’riy ijodga xos xususiyatlardan birontasi - u qaysi she ’r turiga aloqador bo‘ lmasin - baribir, bu qonun-qo- idalar undan qochib qutulmaydi. Ular she’riyat san’atida qo‘llaniladigan tashbih va tamsillarni judayam mahorat bilan ishlatadilar. Bu toifa shoir- lar chindan ham qobiliyatli shoirlar deb aytishga sazovordirlar.
Uchinchi toifasi quyidagilar: yuqorida aytib o‘tilgan ikki toifa shoir- laming fe’l-atvoriga taqlid qiluvchilar bo‘ladi. Bu toifaga mansub odam- lar ikkala toifa shoirlar yo'lini - ijodini yod oladilar. O‘zlarida tug‘ma qobiliyati bo'lmagan holda, she’riy san’at qonun-qoidalaridan xabardor bo'ladilar, tashbih, tamsil (metafora)lar ortidan boradilar. Yo'ldan adas- hadigan shoirlaming ko‘pchiligi ana shu tabaqa shoirlar ichidan chiqadi (Yuqoridagi asar, 70-71-b.).
Umuman, Forobiyning mazkur risolasi o‘z davrigacha bo'lgan ada- biy jarayon qonuniyatlari va yo‘l-yo‘riqlari, shoirlik iste’dodi va ijod mas’uliyati haqida to‘laqonli taassurot qoldiradi.
Forobiyning “Fozil odamlar shahri”, “Baxtga erishish haqida riso- la”, “Jamiyatni o‘rganish haqida risola” kabi qator asarlari ijtimoiy ha- yot qurilishiga bag‘ishlangan. U Aristotel va Aflotunning, shuningdek, boshqa yunon faylasuflarining siyosiy va axloqiy g‘oyalariga va qadimgi Sharqning ijtimoiy g‘oyalariga tayanib, davlat va jamiyat qurilishining nazariyasini ishlab chiqdi. Uning qarashicha, fazilatli shaharlar tepasida faylasuf hukmdorlar turadilar, ayni paytda ular diniy jamoa rahbarlari hamdir. Fazilatli shaharlarda jamiki aholi uchun chinakam baxtga eris­hish yoMlari ko‘rsatiladi, bu shaharlarda yaxshilik va adolat hukmron bo‘ladi, adolatsizlik, yovuzlik qoralanadi. Forobiy fazilatli shaharlarga johil shaharlami qarama-qarshi qo‘yadi. Johil shaharlaming hukmdorlari va aholisining chinakam baxt haqida tasawurlari mutlaqo yo‘q, bunday baxtga ular intilmaydilar. Ular faqat tana sog‘lig‘iga, tana lazzati va boy- ligiga intiladilar.
Sog‘lom va benuqson jamiyat hamda mamlakat, xalq va hukmdor- laming o‘zaro muvofiqati mamlakatning iqtisodiy, ma’naviy va harbiy qudrati oshib borishiga omil boMshi haqidagi qarashlar Sharqdagi ko‘p asarlarda aytib o‘tilgan. Jumladan, “Oltin yorug‘” asarida ham sog‘lom mamlakat qanday bo'lishi kerakligi haqidagi o‘gitlar, jumladan, xalq hukmdoming yo‘l-yo‘riqlaridan og‘ishmasligi, jamiki jonzotlarga yaxs­hilik qilish lozimligi kabi o'gitlar bor edi. Yoki “Qutadg‘u bilig”dagi ideal hukmdorlar, xalq va mamlakat haqidagi qarashlar bilan Forobiy­ning bu boradagi g‘oyalari o'rtasida shubhasiz bog‘lanishlar bor. Zotan,
Forobiy o‘z asarlarida arab, yunon, fors, hind va turkiy madaniyatni bir- biriga yaqinlashtirgan, omuxtalashtirgan olim edi.
Forobiy ayni paytda fanning ilohotchisi bo‘lib ham maydonga chiqdi, U “Fanlar tasnifi haqida so‘z” asarida pedagogika fanining is- lohotchisi sifatida ko‘zga tashlanadi. U keng ommaga bilimni tarqa- tish, ma’rifatni rivojlantirish orqali odamlarda insoniy fazilatlami rivoj toptirish g‘oyasini ilgari surdi. U insonlarda axloqiy tarbiyaga alohida urg‘u berdi. Uningcha, jamiyatning yuksak axloqiy qiyofasi uning gul- lab-yashnashi uchun asosiy omildir. Shuningdek, uning mazkur asarida ustozga qo‘yilgan talablar ham e’tiborga molik. “Ustoz uchun, - deydi Forobiy, - adolatparvarlik, talabchanlik, e’tiborlilik, iroda kuchi, sabr- toqat xislatlari muhimdir”. Muallimning xulq-atvori, Forobiyning fikri- cha, quyidagicha bo‘lishi lozim: u ta’lim oluvchiga o‘ta qattiqqo‘l ham bo‘lmasligi kerak, uni haddan ortiq erkalatib yubormasligi ham kerak, chunki qattiqqo‘llik ta’lim oluvchida o‘z ustoziga nisbatan ziddiyatni paydo qiladi, haddan ortiq erkalatish oqibatida esa ustozni hurmat qil- may qo‘yadi.
Forobiy musiqaga, matematikaga va fanning boshqa sohalariga oid ilmiy meros qoldirdi. Fanning barcha sohalariga oid 150 dan ortiq asar- lari ma’lum.