O‗zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‗nalishlari

MARKAZIY OSIYODAGI TARIQATLAR 
Markaziy Osiyoda tasavvufning tarqalishi va taraqqiyotida Yusuf Hamadoniy 
(1048-1141) barpo etgan tasavvuf maktabi e‘tiborlidir. Alisher Navoiyning 
«Nasoyimu-l-muhabbat»ida u zot «....imom, olim, orifi rabboniy, gо‗zal hollari, 
kо‗p ehsonlari, yuksak karomot va maqomotlari bor edi» deya ta‘riflangan. Shayx 
Yusuf Hamadoniy xojagon tariqatidagi «hush dar dam», «nazar bar qadam», «safar 
dar vatan», «xilvat dar anjuman» qoidalarini ishlab chiqqan. Uning savol-javob 
tarzidagi «Rutbatu-l-hayot» asarida Shayxga berilgan о‗n tо‗rt savol va ularning 
javoblari aks etgan bо‗lib, «halol va harom, moddiylik va ruhoniyat, dunyo va 
oxirat, tubanlik va yuksaklik» kabi zidliklar va ularning oqibatlari haqida fikr 
yuritiladi. Zamonasining yetuk shayxlari Abdulqodir Giloniy (G‗avsu-l-a‘zam), 
Shayx Hamiduddin Multoniy Imom G‗azzoliy bilan muloqotda bо‗lganlar. 
Odamlar orasida yurib, ularni irshod qilish, muridlar ta‘lim-tarbiyasi bilan 
shug‗ullanish yо‗lini tanlagani uchun shayxning xonaqohi «Xuroson ka‘basi» 
nomini olgan. Shayx Hamadoniyning tasavvuf tarixidagi ulug‗ xizmatlaridan biri 
Xoja Abdulloh Barraqiy, Xoja Xasan Andoqiy, Turkiston piri Xoja Ahmad 
Yassaviy va Xojai jahon Abdulxoliq G‗ijduvoniyni tarbiyalab kamolga 

---

yetkazganidir. Xoja Ahmad Yassaviy (vaf. 1166 - 67) yassaviylik (jahriylik) 
tariqatining asoschisi va ilk turk mutasavvifi sifatida mashhurdir. Ahmad Yassaviy 
ibodat (xonaqox) .adabiyotining boshlovchisi sifatida ilk adabiy maktabga asos 
solgan. Yassaviylikning asosi, yо‗nalishi va ta‘siri masalalari «Maslaku-l-orifin», 
«Lama‘ot» («Shu‘lalar»), «Samaratu - l - mashoyix», «Javohiru - l - abror» kabi 
manqaba va risolalarda bayon qilingan. ―Devoni hikmat‖da ilohiy ishq g‗oyasi va 
ma‘rifiy mazmun yetakchilik qiladi. Shu boisdan ham Yassaviy hikmatlari ma‘no 
va mohiyat e‘tibori bilan Qur‘oni karim va Muhammad alayhissalom hadislariga 
chuqur bog‗langan, Yassaviylik tariqatining asoslari yuqoridagi manbalardan 
tashqari «Faqrnoma» nomli risolada (ayrim mutaxassislar uni Xoja Ahmad 
Yassaviyga nisbat berishadi) ham aks etganki, Yassaviy shayxlari uchun bu 
mо‗tabar manba axloqiy kodeks vazifasini о‗tagan. 
Xojai jahon nomi bilan mashhur Hazrat Abdulxoliq G‗ijduvoniy (1103 y. 
tug‗.) manbalarda Yusuf Hamadoniyning «tо‗rtinchi xalifasi» sifatida tilga olinadi. 
Ayrim tadqiqotchilar xojagon tariqati Yusuf Hamadoniydan boshlangan 
(V.Bartold) desalar, ayrimlari keyinchalik «naqshbandiylik» nomi bilan mashhur 
bо‗lgan tariqatning yaratuvchisi (J. Trimingem) sifatida tilga oladilar. Fitrat hali 
naqshbandiylik nomi bilan shakllanib ulgurmagan silsilani «abdulxoliqchilar» deb 
atagan. Bunday ehtiromning sababi tasavvufdagi sakkiz manzil bevosita 
Abdulxoliq G‗ijduvoniy nomi bilan bog‗langanligidadir. Faxruddin Ali Safiyning 
«Rashahotu ayni-l-hayot» asarida Shayx shaxsiga ixlos bilan maxsus maqola 
bag‗ishlanadi. Xoja Muhammad Porso «Faslu-l-xitob» asarida «Hazrati Xoja 
Abdulxoliqning yо‗llari tariqatda hujjat hisoblanadi» deb yozgan ekanlar. Extimol, 
shuning uchun bu yо‗lni hujjat tutganlar keyinroq naqshbandiylik nomi bilan 
mustaqil tariqat sifatida shuhrat topdilar. 
Kubroviylik Xivada tavallud topgan Shayx Najmiddin Kubro (1145-1221) 
nomi bilan bog‗liq. Misrda Rо‗zbehon al-Vazzonga ham murid, ham kuyov 
bо‗lgan. Sо‗ngra Tabrizga borib, Abu Mansur Xafddan «sharhu-s-sunna»ni 
о‗rganadi, Ismoil Qasriy qо‗lidan xirqa kiyadi. Misrga qaytgach, Rо‗zbehonning 
tavsiyasi bilan Xorazmga kelib, xonaqoh quradi. Kubroviylik (yoki zahabiylik) 

---

tariqatiga asos soladi. Hoji Xalifaning «Tuhfatu-l-fuqaro», Kamoliddin Husayn 
Gozurgoxiy (Fanoiy)ning «Majolisu-l-ushshoq», Lutf Alibek Ozarning 
«Otashkada», Rizoqulixon Xidoyatning «Riyozu-l-orifin», Aziziddin Nasafiyning 
―Zubdatu-l-haqoyiq‖ asarlarida ulug‗langan Shayx Kubro Turkistonda yaratilgan 
ilk tafsirlardan birining xam muallifidir, «Al-usul al-ashara», «Favotihu-l-jamol» 
kabi risolalar, о‗nlab tasavvufiy ruboiylar yaratgan. Uning risolalarida tо‗rt 
mavjudlik xaqiqati: Vujud, Qalb, Ruh va Vijdon tо‗g‗risida bahs yuritiladi. 
Kubroviy shayxlari Eron, Xuroson, Kichik Osiyoda keng tarqalgan. Majididdin 
Bag‗dodiy (Farididdin Attorning piri), Sa‘diddin Hamaviy, Bobo Kamol Jandiy, 
Sayfiddin Boxarziy, Najmiddin Roziy Doya, Jamoliddin Ahmad Jurfoniy, va b. 
mashhur shogirdlar yetishtirgan. J.Trimingemning yozishicha, tasavvuf tarixida 
keyinchalik vujudga kelgan о‗nlab tariqatlar, jumladan, firdavsiylik, rukniylik, 
nurbaxshiylik va boshqa tariqatlar kubraviylikdan ildiz otgan. Prof. N. Komilov 
«Kubraviyadan firdavsiya, nuriya, rukniya, xamadoniya, ig‗tishoshiya, 
nurbaxshiya kabi toifalar о‗sib chiqqan»ini qayd etib, «xorazmlik buyuk shayxning 
tariqati butun Sharqqa tarqaldi, uning iste‘dodli muridlari donishmandlik, hikmat 
va insoniy poklik, ilohiy ma‘rifat royalarini turli millat va elatlar orasida yoydilar, 
islomning shuhratiga shuhrat qо‗shdilar» deb yozganida tariqat kubrosi haqidagi 
ayni xaqiqatni bayon qilgan edi. 
Sо‗fiylar ruhning poklanishi (dil xaqiqatini anglash)da kо‗ngil, dil fenomeniga 
alohida e‘tibor berganlari kabi badiiy ijodning mohiyatida ham kо‗ngil yotishi ayni 
haqiqatdir. Tasavvuf bilan adabiyotning vatani kо‗ngil ekan, ular о‗rtasiga zidlik 
belgisi qо‗yib bо‗lmaydi. Tasavvuf adabiyotining shakllanishida Abu Sayyid ibn 
Abulxayr (967-1049) va uning ―samoviy majlislar‖i alohida amaliy ahamiyatga 
ega. Fors ruboiynavisligiga tasavvufiy talqin olib kirgan shoir Bobo Kо‗hiy 
Sheroziy (XI asr) hisoblanadi. Sо‗fyy dostonchilikning shakllanishida Abdulloh 
Ansoriy (1006-1088) va uning ―Tabaqotu-s-sо‗fiya‖ (―Sо‗fiylikning maqomlari‖), 
―Anisu-l-muridin‖ (―Muridlar dо‗sti‖) asarlari alohida ehtiromga ega. «Tabaqotu-
s-sо‗fiya» va arab tilida yozilgan «Manozilu-s-so‘irin» nomli asarlarida tasavvufga 
nafaqat ilm va ahloqiy yо‗nalish, balki buyuk bir ma‘naviy qudrat, adabiy qimmat 

---

berdi. Qur‘oniy mazmundagi «Qissai Yusuf» syujetini yangicha talqin qilib, 
«Anisu-l-muridin» dostonini yaratdi. «Musajjat» nomi bilan mashxur qofiyali nasr 
- saj‘da yozilgan asarida «Manozilu-s-so‘irin»dagi tasavvufiy talqinlarni badiiy 
tarzda ommaga yetib boradigan maqbul shakllarda qayta ifodaladi. 
Jaloliddin Rumiyning tasavvuf adabiyotidagi о‗rnini belgilashda uning tariqati 
va faoliyatini Hakim Sanoyi va Farididdin Attorning davomchisi sifatida tushunish 
bor. Akad. E.E.Bertels Mavlononing 
«Attor ruh budu Sanoyi du chashmi о„,