O‗zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‗nalishlari


Download 0.86 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/19
Sana20.06.2023
Hajmi0.86 Mb.
#1633896
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   19
Bog'liq
tasavvuf

Mo az be Sanoyi va Attor omadem» (Attor ruh bо‗lsa, Sanoiy uning ikki kо‗zi 
edi, Biz Sanoiy va Attor izidan keldik) sо‗zlaridan kelib chiqib ish kо‗radi. Hakim 
Sanoiy (vaf. 1141) nafaqat Rumiy hazratlarining murshidlaridan biri, balki fors 
tasavvuf adabiyotida «Hadiqatu-l-haqoyiq», «Sayru-l-ibod» va b. (jami yetti 
doston) bilan samoviy dostonlar turkumiga asos solgan buyuk mutasavvif hamdir. 
Asl ismi Abu Hamid Muhammad bо‗lgan Farididdin (dinning yagonasi) Attor 
(1136-1229) Shayx Majididdin Bog‗dodiy, Shayx Rukniddin singari sо‗fiylardan 
ta‘lim olgan. Davlatshoh Samarqandiy ―Tazkiratu-sh-shuaro‖ asarida Shayx Attor 
she‘riy asarlarining hajmi 250 ming baytga yaqin deb kо‗rsatgan. Asosiy ilmiy-
falsafiy va tasavvufiy ruxdagi asarlari ―Asrornoma‖, ―Musibatnoma‖, 
―Haydarnoma‖, ―Hayloj‖, ―Muxtornoma‖, ―Ushturnoma‖ va boshqalardir. 
Bulardan tashqari Attorning ―Tazkiratu-l-avliyo‖sida 96 nafar sо‗fiy xayoti va 
xoloti zikr qilingan. ―Mazxaru-l-ajoyib‖ («Mо‗jizalarning kо‗rinishi») nomli 
asarida Hazrat Ali timsoli yaratilgan. «Iloxiynoma»da Ruh va sittai quvva (olti 
asos) talqini berilgan. «Mantiqu-t-tayr»da Attor falsafasidagi Tavxid asrori 
anglatilgan bо‗lsa, Vaxdati vujud va vaxdati mavjud talqinlari «Javxaru-z-zot» 
asaridan о‗rin olgan. 
Mavlono Jaloliddin Rumiy (1207-1273) xazratlari tavsifida sо‗z ketarkan, 
Abduraxmon Jomiyning aniq va qisqa ta‘rifi yodga keladi: 
Man chi gо„yam vasfi on oliyjanob,
Nist paygambar vale dorad kitob
(Men ulug„ janob vasfida ne dey,


Payg„ambar emas, lekin kitobi bor). 
Mavlono Rumiyning tasavvuf olamiga kirib kelishi Shayx Farididdin 
Attorning bashorati bilan bо‗lganini uning ilk tafsirchilaridan Husomiddin 
Chalabiydan tortib, Davlatshox Samarqandiygacha о‗tgan shorixlar bir ovozdan 
tasdiqlaydilar. Axmad Aflokiyning «Manoqibu-l-orifin» asarida zikr qilinishicha, 
Damashqda shakllangan Muxyiddin ibn Arabiy maktabining davomchisi sifatida 
faoliyatda bо‗lgan. 
«Forsiy tafsir» nomi bilan xam ulutlangan «Masnaviyi sharif» о‗n yillar 
chamasi muddat oralig‗ida yaratilib, Mavlono vafotidan tо‗rt yil avval 1269 yilda 
yozib tamomlandi. Arab-fors epik dostonchiligi usuli bо‗lgan masnaviy shaklida 
yozilgan bu asarni olimlar didaktik doston (E.E.Bertels), xamosiy (epik) she‘rlar 
majmuasi (T.Purnomdoriyon), irfoniy kitob (R.Nikolson), tasavvuf qomusi (A. 
Shimmel) kabi sifatlar bilan atab, uning janriy о‗ziga xosligini belgilamoqchi 
bо‗ldilar. «Masnaviy»ning musharrixlaridan biri Obiddin Posho «bu kitob din 
usullari usulining usuli, Haq taologa va Haqiqatga yetishish sirlarining kashshofi. 
Bu buyuk fiqx, Olloh taolo dinining ochiq-oshkor dalili, burxoni va taqvo 
kitobidir» deb baxo bergan. 
Rumiyning ilmiy-adabiy merosi orasida uning she‘riy asarlari ―Devoni kabir‖ 
(«Ulug‗ devon»)ga jamlangan bо‗lib, unda g‗azal, ruboiy va masnaviy shakllarida 
yozilgan uch mingdan ortiq she‘rlar bor. ―Maktubot‖, ―Fixi ma fixi‖ («Nimaiki 
Undadir Undandir») kabi asarlari xam saqlangan. О‗zbek tiliga turkcha orqali 
―Ichindagi ichindadir‖ deb tarjima qilingan ―Fihi ma fihi‖ asarini ―Muyiniddin 
Parvona kitobi‖ xam deyishadi. Chunki uning nomi bir necha marta tilga olinishi 
bilan birga ushbu kitob, asosan, Mavlononing muhiblari Hisomiddin Chalabiy, 
Soxib Faxriddin, Amir Badriddin Guxartosh, Otabek Sulton Aloiddin, Tojidin 
Mо‗taz Xurosoniy va о‗g‗li Sulton Valad bilan bо‗lgan suxbatlarida aytilgan 
fikrlardan iboratdir. 
―Buyuk jahongir Amir Temurning piri kim bо‗lgan‖ degan savolga javoban 
«Temurnoma»ning muallifi Mulla Salohiddin Toshkandiyning yozishicha, 
«derlarkim: avval Amir Temur sohibqironni Shayxu-l-a‘lam tarbiyat qildilar, 


ikkinchisi Shayx Shamsiddin Kulol tarbiyat qildilar. Uchinchi shayx Hasan 
Baxurziy tarbiyat qildilar. Tо‗rtinchi Naqshband gshrim tarbiyat qildilar. Olamdan 
intiqol qilgunlaricha tо‗rt valiy tarbiyat qilur erdilar». Rо‗yxatning boshida kelgan 
Shayxu-l-a‘lam nisbasi bilan Abubakr Zaynuddin Toyibodiy xazratlari nazarda 
tutilgani mutaxassislarga ma‘lum. Buyuk soxibqiron nomiga nisbat berilgan 
«Temur tuzuklari» asarida: «Pirim Zaynuddin Abubakr Toyibodiy menga 
yozmishlarkim...» sо‗zlari bilan bu ulug‗ asarning boshlanishi Amir Temur 
xayotida Abubakr Toyibodiy pirligining о‗rni xaqida tasavvur uyg‗otadi. 
«Mavlono Abubakr Toyibodiyning qisqa xayotnomasi va Toyibodda о‗tgan 
xamsuxbatlari bilan uchrashuvlarining zikri» nomli risolada (1347/1979) Shayx 
Zaynuddin xaqida ma‘lumot beruvchi mо‗tabar manbalar sifatida «Nafaxotu -l- 
uns», «Hibibu -s- siyar», «Riyozu -l- sayyox», «Muntahobu -t- tavorix», «Ravzatu 
–l -janon», «Nafoyi‘u -l- axbor» kabilar tilga olingan. Ular islomiy ulamolardan 
zamona orifi Xoja Baxouddin Naqshband bilan Buxoroda, shoiri zamon Xoja 
Hofiz Sheroziy bilan Sherozda uchrashganlar. 
Temuriylar davrida tasavvuf ta‘limotining rivoji buyuk soxibqiron Amir 
Temurning pirlaridan biri sifatida tilga olingan valiylardan biri Sayyid Muhammad 
Baxouddin Naqshband (1318-1389) nomi va faoliyati bilan bog‗liq. Alisher 
Navoiyning dalolaticha, Baxouddinning kamolga yetishishida Xoja Ali Romitoniy, 
Xoja Muhammad Boboi Samosiy va Sayyid Amir Kulolning ta‘siri bо‗lgan. 
Baxouddin Marvda Yusuf Hamadoniyning qabrini ziyorat qilaroq uning ta‘limotini 
chuqurlashtirdi. Yusuf Xamadoniyning xalfalaridan Abduxoliq G‗ijduvoniy kashf 
etgan sakkizta manzil (kalimati qudsiya)ga Xoja Baxouddin yana uch manzil 
qо‗shgan: 1) vuqufi zamoniy; 2) vuqufi a‘dodiy; 3) vuqufi qalbiy. Naqshband 
ta‘limotining ixcham ifodasi ―Dil ba yoru dast ba kor‖ xikmatida anglatilgan. Xoja 
Muhammad Porso Bahouddin Naqshbandning barcha va‘zlarini tо‗plab, ―Risolai 
qudsiya‖ kitobini ta‘lif etgan. Baxouddin Naqshband xaqida Mavlono Yaqub 
Charxiyning ―Risolai unsiya‖, Abul Muxsin Muhammad Boqirning ―Maqomoti 
Xoja Baxouddin Naqshband‖, Faxruddin Ali Safiyning ―Rashaxotu ayni-l-xayot‖ 
kabi о‗nlab risolalar mavjud. Ushbu manbalarda Xoja Baxouddinning tarixiy va 


manqabaviy xayoti, tariqati, ta‘limoti, ta‘siri va suluki xaqida ma‘lumotlar 
keltirilgan. «Rashaxot...» asarida naqshbandiylik tariqatining tarqalishi va kdror 
topishida benazir xizmatda bо‗lgan shayxlar qatorida Xoja Baxouddin 
Naqshbanddan keyin Xoja Muxammal Porso, Mavlono Muhammad Fatonaziy, 
Mavlono Yaqub Charxiy, Xoja Aloiddin G‗ijduvoniy, Shayx Sirojiddin Kulol, 
Xoja Aloiddin Attor, Mavlono Xisomiddin Porso Balxiy, Sayyid Sharif Jurjoniy, 
Mavlono Nizomiddin Xomush, Mavlono Sa‘diddin Koshrariy, Mavlono Nuriddin 
Abduraxmon Jomiy, va nixoyat, Hazrati Xoja Axror Valiy va boshqalar keltiriladi. 
Xoja Ubaydullox Axror (1404-1490) Xoja Nizomiddin Xomush va Sa‘diddin 
Koshgariy bilan bir tariqatu ilmda boglanganlar. 29 yoshida Ya‘qub Charxiydan 
irshod olib, murshidi komillik maqomi bilan Toshkentga qaytgan alloma qator 
diniy-tasavvufiy asarlar muallifidir. Uning «Fiqroti Axroriya», ―Risolai volidiya‖, 
«Risolai xavoriya», «Risolai anfosi nafisa», «Ruqa‘ot» asarlari shunday kitoblar 
sirasiga kiradi. Nuriddin Abdirahmon Jomiy (1414-1491) xazratlari ulug‗ tasavvuf 
shayxlaridan bо‗lib, Hazrati Maxdumning yrgirmadan ortiq risola va tazkiralari
maqomot va manqabalarida naqshbandiylikning tariqat usullari bayon qilingan. Bu 
xaqda «Rashaxot.,.»da qisqa qilib «Tariqi xojagon alarni tez о‗ziga oldi» deb 
ma‘lumot beriladi. 
Ulug‗ о‗zbek shoiri va mutafakkiri Mir Alisher Navoiy (1441-1501) Hazrati 
Jomiy vositasi bilan naqshband tarikatiga bog‗langani ma‘lum. Navoiyning 
tasavvufiy qarap\ari deyarli barcha asarlarining ruxiga singgan bо‗lsa-da, «Lisonu-
t-tayr» sо‗fiylik dostoni bо‗lib, Shayx Farididdin Attor an‘analari ruxida yozilgan. 
Asarda borliq va iloxiyot xaqidagi qarashlar, inson, tabiat va xayot xaqidagi fikrlari 
qushlar tili (qush tasavvufda qalb ramzi, qushlar nutqi esa qalb xitobi) va 
sarguzashtlari orqali bayon qilingan. «Nasoyimu-l-muxabbat» manqabasi Hazrat 
Jomiyning «Nafaxotu-l-uns min xazaroti-l-quds» tazkirasi yо‗lida yozilib, Jomiy 
ilgari sо‗z yuritgan 618 ta shayxlar va sо‗fiylar soni 770 taga yetkazilgan va ular 
xaqidagi ma‘lumotlarni о‗zida jamlagan «Tazkiratu-l-avliyo»dir. Tasavvufiy 
qarashlar «Nazmu-l-javoxir», «Arbain», «Munojot», «Maxbubu -l- qulub» singari 
asarlarida xdm aks etgan. Ulur adib о‗zigacha mavjud barcha iloxiy-ilmiy-adabiy 


ilmlarni izchil о‗rganib, ularni о‗z asarlarida mukammal bir suratda tartiblay olgan. 
Alisher Navoiy asarlaridagi fikr teranligi, ozod rux, mustaxkam iymon, tuyg‗ular 
nafosati va, nixoyat, mukarram va ulug‗vor turk (о‗zbek) sо‗zining qudratini uning 
tasavvufiy ruxdagi asarlarida xam kо‗rish mumkin. Navoiy davriga qadar xam, 
undan keyin xam yuzlab ―Tarixi Nabaviy‖lar, minglab ―Qisasu-l-anbiyo‖ va 
―Ka‘bu-l-axbor‖lar yaratilgan. Lekin ular orasida Hazrat Navoiy yaratgan «Tarixi 
anbiyo...» nomli payg‗ambarlik tarixi nimasi bilan e‘zozli, xammaga kunday 
ravshan bо‗lgan tarixi Nabaviyning qaysi sifatlarini Hazrat ustivor bilib ta‘rif 
qilgan? degan savolga xam asarning mutolaasidan batafsil javob topamiz, N. 
Komilov Hazrat Navoiy talqinida "komil inson - bir ideal, barcha dunyoviy va 
iloxiy bilimlarni egallagan, ruxi Mutlaq ruxga tutash, fayzu karomatdan serob, 
suratu siyrati saranjom, qalbi ezgu tuyg‗ularga limmo-lim pokiza zot, Navoiy tili 
bilan aytganda: 

Download 0.86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling