O‗zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‗nalishlari

 
TASAVVUFDA HOL VA FANO TUSHUNCHALARI 
 
Maqom – manzil, marhala, ma‘naviy mavqe, martaba, to‗xtam. 
Qushayriyning aytishicha, maqom qulning takror asosida sifat holiga yetkazgani 
odob va axloqdir. Maqomga riyozat, mujohada ila erishilur. Najmiddin Kubroga 
ko‗ra, «maqom yo‗lchilik horg‗inlgidan qutulmoq uchun istirohat va 
qo‗noqlamoqdir… Hol qushning ikki qanoti, maqom esa uning uyasi yanglig‗dir». 
Tavba, vara‘, zuhd, faqr, sabr, tavakkul, rizo – bular tariqat maqomlari. 
Tavba maqomi talablarini to‗la bajarmasdan vara‘ maqomiga erishib bo‗lmaydi. 
Xuddi shuningdek, keyingi maqomlarda ham biridan ikkinchisiga o‗tish ayni 
tartibda davom etadi. 
Hol-holat – ahvol, holat, vaziyat, ayni paytda vaqt, zamon. Muayyan damda 
tug‗ilib, so‗ng o‗tib ketadigan his-tuyg‗u, hayajon, ehtiros, shavq, zuhur, vajd, 
haybat, huzur kabi hollardir. Hol haq tuhfasi va hadyasi erur. Shuning uchun hol 
insonning irodasi va harakatiga tobe emas. Abu nasr sarroj holni «lahzada tug‗ilib, 
qalbda rizo, tafviz va shunga o‗xshash sifatlarni muqimlashtiradigan ahvoldir», 
deydi. Abdulkarim qushayriyga ko‗ra, «hol qulning (haq oshig‗ining) qasdi, jalb 
aylash tashabbusi, erishish istagisiz qalbda paydo etiladigan nash‘a-huzun, 
shodlik-qayg‗u, haybat-hayajon singari ma‘nolar erur». 
Ko‗ngli zarif, ruhi latif, axloqi go‗zal, ma‘naviy hayoti mukammal haqning 
sodiq qullariga «hol sohiblari» deyilgan. Ulardan bir qismi holiga mahkum – 

---

talvin sohiblari, yana boshqa bir toifalari holiga hokim – sahv va tamkin vakillari 
bo‗lganlar. 
Ba‘zi so‗fiylar hollar doimiy va boqiy bo‗ladi, agar shunday bo‗lmasa, 
ularga lavoih va bavodih nomi berilur, degan fikrda bo‗lganlar. Lavoih va bavodih 
sohibi esa tasavvufiy hollarini topmagan va holda kamolga yetisha bilmagan kishi 
demakdir. Hol lahzada tug‗ilib, tez fursatda g‗oyib bo‗ladi, deguvchilarga nisbatan 
uning sobit qolishiga ishonuvchilarning soni ko‗pdir. Shularning qarashlarini 
yoqlab, qushayriy bunday deb yozganlar: «hollarning ma‘nosi (hol) bir kimsa 
uchun shirb (mashrab, maqom) vaziyatida kelur-da, u kimsa shu maqomda tarbiya 
etilur. Lekin bu vaziyatda bo‗lgan hol sohibining tavoriq nomini olgan va shirb 
holatiga yetgan hollaridan ziyod davom etmagan ikkinchi darajali bir talay hollari 
ham bordir». Biroq, shunga qaramasdan, tavoriq tufayli so‗fiy yanada ustun va 
«abadiy yuksalish holatiga ega bo‗lur». 
Xafv, rajo, huzun, muroqaba, ubudiyat, istiqomat, sidq, hay, hurriyat – bular 
tasavvufiy hollarga (ularning bir qismiga) berilgan nomlar. Lekin hol tasavvufdagi 
shunday g‗aroyib holat va xilma-xil ma‘naviy, ruhiy-psixologik hodisaki, uning 
barcha shakl va ko‗rinishlarini nomlash yoki ta‘riflashga imkon bo‗lmagan, 
albatta. Masalan, solik uns va bast holidan baland ko‗tarilganida borlig‗idan qush 
saslari eshitiladigan bir holatga yetishar ekan. Buni najmiddin kubro hikoyatidan 
bilish mumkin.
Holni beradigan ham, oladigan ham alloh bo‗lganligi uchun so‗fiylar uni 
«muhavvilul ahvol», «muqallibul qulub», deyishgan. 
Tasavvufdagi sayru suluk yo‗li – bir qancha ilohiy-ruhiy, ma‘naviy-axloqiy 
bosqich, manzil va maydonlarni bosib o‗tish demak. Xoja abdullo ansoriy 
hazratlari «yuz maydon» nomli risolasining muqaddimasida haq oshig‗i va 
ma‘shuqi azal o‗rtasidagi «oshnolikdan to do‗stlikkacha» bo‗lgan «chegara»ni 
ming maqom, «ogohlikdan begunohlikkacha» bo‗lgan «masofa»ni ming manzil 
sifatida ta‘kidlaydi. Va bularning barchasi yuz maydondan tarkib topishini aytadi. 
Solik kechib o‗tmog‗i zarur bo‗lgan bu yuz maydon tavbadan boshlanib, baqo 
maydoni bilan nihoyasiga yetadi. Lekin tasavvufda ishq va ma‘naviy komillik 

---

yo‗li to‗rt katta bosqichga ajratilganki, bular: shariat, tariqat, ma‘rifat va 
haqiqatdan iborat. Abdullo ansoriyning e‘tirofi bo‗yicha, «shariat hamma 
haqiqatdur, haqiqat hamma shariat erur va haqiqatning binosi shu shariatda». 
Mavlono Jaloliddin Rumiy «Masnaviy»ning muqaddimasida yozadi: 
«shariat shamga o‗xshar, yo‗l qo‗rsatar. Ammo qo‗lga olmoq bilan shamning yo‗li 
ochilmas. Yo‗lga tushdingmi, bu yurishing tariqat erur, maqsadga erishdingmi – 
bu haqiqat… shariat bilimdir. Tariqat – tutmoq. Haqiqat – tangriga yetishmak». 
Shariat faqat bilim emas, qonun hamdir. Qalb va vujud ayni shu qonun ila 
tarbiyalanadi. Mana shuning uchun ham tasavvufga yuz burish – din va shariat 
ilmini chuqur egallashdan boshlangandir. 
Junayd Bag‗dodiy demish: shayxim sarri saqatiy bir kun menga shunday 
savol berdi: 
- sen mening yonimdan chiqib, kimning majlisiga borursen? 
- Horis al-muhosibiyning majlisiga borurmen, - dedim. 
- ko‗p yaxshi, uning majlisig‗a borg‗il, ilm va odobidan bahramand bo‗lg‗il. 
Faqat sen uning kalom haqidagi fikrlari va kalomchilarga qarshi hujumlariga 
qo‗shilma. 
Men shayximdan bu so‗zlarni eshitib bo‗lgach, ketishga chog‗landim. 
Shunda u yana bunday dedi: 
- alloh eng aavlo seni hadis ilmi ila nurlantirsin, so‗ngra so‗fiylikni nasib 
aylasin. Avval so‗fiy, so‗ngra hadis bilguvchi etmasin.
Yuqorida aytilganidek, tariqatning ilk maqomi tavba. Tavba – soliklar 
yo‗lining boshlang‗ichi, xato va gunohlardan poklanishning bosh chorasi va 
muridlarni barcha shubhali narsalardan muhofaza etuvchi bir «qalqon»dir. 
Tavbaning ma‘nosi – gunoh va tuban axloqiy sifatlarning insonni allohdan 
yiroqlashtiruvchi tahlikali narsa ekanligini bilmoq. Bunda g‗aflat va gumrohlik 
zulmatlaridan aql nuri ila qutulmoq talab etiladi. 
Tavba tarixi, bevosita, odam ato taqdiri bilan bog‗lanadigan juda uzoq 
tarixdir. Chunki tavba dardi bilan yongan va tavbasi qabul qilingan birinchi kishi 
odam ato edi. Rivoyatga ko‗ra, olloh taolo odam alayhissalomning tavbasini qabul 

---

aylagach, malaklar uni qutlashga keladi. Jabroil ila mikoil unga: «ey odam, olloh 
tavbangni qabul etdi. Endi bundan buyog‗i huzurga erishding», - deyishibdi. «ey 
jabroil, - debdi odam ato, - bu tavbadan so‗ngra bir savol-javob bo‗lsa, manim 
holim ne kechar?». Shunda alloh taolo unga shunday vahiy aylabdi: «eyo odam, 
zurriyotingga to‗rt zahmat va mehnat keltirding. Shuningdek, tavbani ham ularga 
meros etding. Sening duoingni ijobat qilganim singari ularning ham menga 
munojotlarini ijobat etarman. Zero, men da‘vatga ijobat etuvchi bir yaqinman. 
Tavbakorlarning ham barcha talab va duolarini qabul qilurmen». 
Dinda bo‗lganidek, tasavvufda ham tavbaning fikriy-axloqiy zamini qur‘oni 
karimdadir. Sulaymon boqirg‗oniy qur‘on oyatlaridagi tavbaga doir fikr va 
talablarga tayanib mana nima deb yozgan edi: 
Tavba qilib haqg‗a yong‗on oshiqlarga, 
Uchmox ichra to‗rt ariqda sharbati bor. 
Tavba qilmay haqdin yong‗on g‗ofillarga 
Tor lahadda qattig‗ azob hasrati bor. 
Tavba qilg‗on oshiqlarga nur yog‗ilur, 
Tuni-kuni sobir tursa, ko‗ngli yorir… 
Tavbaning arkoni uchta: birinchisi, dil-dildan pushaymonlik, ikkinchisi, 
tildagi uzr va keyingisi, yomonliklardan xalos bo‗lib, yomonlar va munofiqlardan 
aloqani 
uzmoq. 
Hukamolardan 
birining 
qayd 
etishicha, 
«kimda-kim 
pushaymonlikka yetmasdan avval istig‗for etsa, bilmasdan alloh ila istihzo etish 
demakdir». Ammo samimiy va haqiqiy istig‗for tez yoki oson erishiladigan ish 
emas. Shu ma‘noda robiya al-adaviyaning so‗zlari e‘tiborga molik: «bizning 
istig‗forimiz, yana bir qancha istig‗forga muhtojdir. Ya‘ni istig‗forimizning 
falokatidan xalos bo‗lmoq uchun yana bir necha marotaba tavba etishga 
majburmiz…» 
Haqiqiy tavbakorlar – mahzunlikdan kuch, siniqlikdan butunlik, 
taslimiyatdan zafar topguvchilar. Ular tavbani tavbasizlikka qarshi qo‗yishar ekan, 
to‗g‗rilikni kashfu karomat maqomiga yetkazganlar. «allohning shunday qullari 
borki, - deydi zunnun misriy, - ular gunoh daraxtlarini ko‗z o‗nglarida o‗stirib, 

---

tavba yoshlari ila ularni sug‗orurlar. Bundan pushaymonlik va mahzunlik 
maydonga kelur». Tavba tuyg‗usi kuchaygan sayin, insonning o‗ziga tanqidiy 
munosabati ortadi. Gunoh va gumrohliklarini tark etmasdan tavba ostonasiga 
odim tashlamaydi. Zero, gunohning «tarixi» – hamisha o‗tmish va kechmishdir. 
Shu bois tavba – yo‗l qo‗yilgan xato va sodir etilgan gunohlardan nadomat 
chekishni shart qilib qo‗yadi. Bu esa ayni paytda qilinajak yoki bo‗lajak 
xatolarning oldini olish chorasi hamdir. Tavbaga suyangan, tavbani go‗zal axloqni 
kamol toptirish chorasi deb bilgan odam hech vaqt umidsizlikka erk 
bermaydi,jaholat chohiga qulamaydi. Chunki u fosiqlar – fisqu fujurdan, nodonlar 
– g‗aflatdan, zolimlar – zulmu zo‗ravonlikdan, har turli olchoqlar – tamagirlikdan 
tavba etishganda bu dunyoning ishlari nechog‗li yaxshilanib, ilgarilashini chuqur 
fahmlaydi. U xudbinlikdan botinan tavba qilib, «yomonlikdan hazar qilmoq 
avomning tavbasi, o‗zidan o‗zligin poklash xoslar tavbasi» ekanligiga zarracha 
shubhalanmaydi.
Tasavvufiy kitoblarda yana uch turli tavbadan bahs etilgan. Bular – tavbai 
kufr, ya‘ni kufrdan qaytmoq. Tavbai fasoq – yomon so‗z, yomon ishlardan 
kechmoq. Haqdan o‗zga hammasidan qaytish – bu komillar va avliyolar tavbasi. 
Alisher navoiyning «nasoyim ul-muhabbat» asarida hishom binni abdulloh 
otlig‗ so‗fiy hayotidan bir voqea naql etilgan: «…hishomg‗a vahshate va haybate 
yetishtikim, bir yil namozdin qoldi va el ani takfir qilurlar erdi. Bu xabar masjidi 
jomye mashoyixig‗a yetti. Barcha aning qoshig‗a bordilar va ibni sa‘doni 
muhaddis ham birga erdilar. Andin so‗rdikim, meni tonurmisen? Dedi: ibn 
sa‘donsen. Dedi: nevchun namoz qilmassen? Dedi: manga bir necha xastalik 
yuzlanur va namozg‗a mone‘ bo‗lur. Dedikim: qanday kasallik? Ul javob bermadi. 
Shayx abu abdulloh hafifdan so‗rdilarki, sabab ne erdiki, hishom namoz o‗qimas 
erdi. Dediki, g‗ayb mutolaasi qilur erdi. G‗ayb hayoti anga g‗olib bo‗ldi. Hayrat 
maqomig‗a tushdi va zohir a‘molidin o‗zni chetga tortdi. Bir kun mashoyih 
hishomga dedilarki, eshitibbizki, sen mushohadag‗a mushg‗ulsen. Har kim munga 
qoyil qolsa, tavba qilmoq kerak yo ani adab qilmoq kerak. Hishom dedi: «manga 
tavba talqin qiling». Talqin qildilar. Yanagi kun mashoyix qoshig‗a kelib dedikim, 

---

ogoh bo‗lingkim, men tunov kun qilg‗an tavbadan tavba qildim. Mashoyix 
qo‗pub, ani sudrab, masjidi jome‘dan chiqardilar». 
Tolib va soliklar sodir bo‗lmish kechagi gunohlari uchun tavba-tazarru 
etishgan. Zohidlar – o‗tayotgan ayni kunlari uchun. Orif va so‗fiylar esa ham bu 
duny, ham nariga dunyo uchun tavba qilganlar. Zohid va obidlar tavba qilishib, 
jannat baxti, jannat rohatini ko‗zlashgan. So‗fiy va orif zotlar alloh ishqi va visoli 
matlabida hamma narsadan umid uzishgan. Ular o‗zlikdan kechgan yo‗lchidirki, 
shuning uchun orif va anbiyoga tavba ehtiyoji yo‗qdir. Aks holda «man»likning 
mavjudligi e‘tirof etilgan. Hishom binni abdullohning «tavbadan tavba qildim», 
deyishining tub sababi ana shu. Alisher navoiy ruboiylaridan birida: 
Gar qilsa kishi qilib gunohe tavba, 
Ul jurmg‗a bo‗lsa uzrxohi tavba. 
Qilmak necha jurmu gunohe tavba, 
Bu jurm ila tavbadin, ilohi, tavba, - 
Deganda ham ayni shu haqiqatni yoqlagan. 
Xullas, «tavba – haqdan najot tilash vaqti kelgani, badanning nafsga tobe 
bo‗lishni tark etganidir». Bu vaqt – shubha va gumon bulutlarining tarqalish, tama 
va harom eshiklarining yopilish vaqti. Bu – takabbarlikdan seskanish, shaytoniy 
hayotdan kechish va g‗aflatdan uzoqlashishning muqarrarlashuvi. Bu – tasodifan 
emas, balki aniq bir sabab va kuchli ruhoniy ehtiyojdan tug‗ilijak yuksak holat 
erur. Tavbaning xosiyati behisob. Bunda uning parhezkorlik va taqvodorlik holiga 
keng yo‗l ochishini eslatish lozim. Chunki vara‘ maqomini egallashni istagan 
kishi, albatta, tilini g‗iybatdan poklashi, uyatsizlikning har qanday ko‗rinishidan, 
albatta, qochishi shart bo‗lgan. Shuningdek, ko‗zni haromdan tiyish, dil va til 
to‗g‗riligiga mutlaq sodiqlik, nafsu havoga berilmaslik, ilm va ma‘rifatga intilish – 
bular ham vara‘ sohibining zimmasidagi axloqiy majburiyatlar sanaladi. 
Haq ahlining inonch-e‘tiqodiga ko‗ra, nafsoniy hayotdagi ko‗p ishlardan 
kechikish yoki ularni kechiktirish mumkin. Ammo tavbakorlikdan kechikmaslik 
kerak. Luqmoni hakimning o‗g‗liga nasihat tarzida aytilgan quyidagi so‗zlari ham, 
aslida tavbani kechiktirmaslikka da‘vatdir: «o‗g‗lim, tavbani kechiktirma. Chunki 

---

o‗lim kutilmaganda kelur. Keyin tavba qilurman degan ikki katta tahlika o‗rtasida 
qolur. Birinchisi, gunoh qilib, gunohga cho‗ka-cho‗ka qalbi qorayar va bu tabiiy 
bir holatga aylanib, boshqa hech payt poklana olmaydigan bo‗lur. Ikkinchisi, 
xastalik va o‗limning tezlashuvidirki, qalbning poklanishiga fursat bermas. 
Shuning uchun xabarda, «jahannam ahli azoblarining ko‗pi tavbaning 
kechikishidandir», - deyilgan. 
Tasavvuf tarixi – ma‘lum bir ma‘noda, tavba va istig‗for tarixi. Tavba va 
tavbakorlik – tasavvufiy axloqning tamalini belgilaydi. Buni bilgan, tushungan 
kishi nadomat va pushaymonlik besamar ish emasligiga oson iqror bo‗ladi. Axir, 
tavbada sabrning shukuhi, tavozening halovati, hilmning latofati mujassam. 
Tavbadan tug‗ilijak xotirjamlik – zaminday vazmin, osmonday daxlsiz va hech bir 
tahlika yoki qo‗rquv o‗tkaza olmaydigan xotirjamlik. Allohga muhabbat 
ehtiyojidan yuzaga kelgan tavba tafakkur, ma‘rifat va muroqabaning yuksalishiga 
hamisha ijobiy ta‘sir o‗tkazgan. Ahmad yassaviyning «tavbasizlar bu dunyodan 
kechmas bo‗lur», degan so‗zlarida dunyoparastlik va moddiy dunyoga qullik 
kulfati juda aniq ta‘riflangandir. Darhaqiqat, so‗fiylikda bilim va ma‘rifat, eng 
avvalo, tavba ziyosidan qaynog‗langan. Shuning uchun kibr, manmanlik, 
tangdillik, hosidlik, riyokorlik tasavvuf dunyosidan xorijdagi illatlardir. 
Aksariyat tariqat arboblari uchun tavba o‗ziga xos bir to‗xtam joyi. 
Ulardagi yangi ruhoniy hayot va sayri suluk yo‗li ana shu joydan boshlanadi. 
Naqlga ko‗ra, Abdulloh Muborak bir kanizak ishqiga mubtalo bo‗libdi. Va 
bir qish kechasi tong otguncha ma‘shuqa devori oldida o‗tiribdi. Ustiga esa qor 
yog‗averibdi. Biroq u hech nimani sezmabdi. Vaqtida namoz o‗qish ham xotirdan 
ko‗tarilibdi. Kun yorishgach u o‗z holini idrok aylab, o‗ziga o‗zi debdi: «ey 
muborakning nomuborak o‗g‗li, uyat senga, agar imom namozda biror surani 
uzunroq qiroat qilsa, toriqib telbalanasan. Lekin o‗zing nafsing havosi uchun 
mundog‗ azob tortarsenki, qiyinchiligidan xabaring yo‗qtur». Dili bu g‗ussadan 
vayron bo‗lgan abdulloh muborak barcha ishdan tavba qilib tariqatga yuz burgan 
ekan. Abu usmon mag‗ribiyning tavbasiga daxldor voqea bundan-da g‗aroyib. 
Mag‗ribiyning hikoya qilishicha, uning bir iti bo‗lib, u bilan jazoirda ov qilib 

---

yurgan ekan. Bir yog‗och kosada esa doimo sut solib icharkan. Kunlardan birida 
odatdagidek shu kosadan sut ichmoqchi bo‗libdi. Shunda it iztirob ila g‗inshiy 
boshlabdi. Kosani yerga qo‗yibdi. So‗ng yana sutni ichmoq uchun uni qo‗lga 
olibdi. Bu gal it yana hurib, unga hamla qilishga o‗tibdi. Kosa yana yerga 
qo‗yilibdi. Xullas, bu ish yana ikki marotaba takrorlanibdi. Oxiri idishdagi sutni it 
ichgan ekan, zum o‗tmay shishib, yiqilib o‗libdi. Ma‘lum bo‗lishicha, sutni ichgan 
ilaon unga zahrini to‗kkan ekan. «itdin ul vafo ko‗rgachki, o‗zin manga fido qildi, 
qiladurg‗onlardin tavba qilib, bu tariqni ixtiyor qildim», - deydi mag‗ribiy. Tariqat 
sohiblari hayoti va kashfu karomatlari yoritilgan risola yoki manoqiblarda 
budnday misollarni ko‗p uchratish mumkin. Va ularning deyarli barchasida «tavba 
– baxtsizlik yo‗lining oxiri, to‗g‗rilik yo‗lining boshlanishi» ekanligi ta‘kidlangan. 
Bani isroil farzandlaridan bir yigit yigirma yil ibodat ila mushg‗ul bo‗libdi. 
Keyin kufru isyon qilibdi. Bir kuni oynaga qarab sochu soqol oqarganini ko‗rgach, 
yigirma yillik gunohlari uchun nadomat chekib debdi: «iloho, yigirma yil senga 
itoat ettim. Mana yigirma yilki, senga isyon aylarman. Yo rab, senga yuz bursam 
va tavba qilsam, tavbamni qabul qilurmisan?». O‗shanda unga g‗aybdan, «bizga 
ijobat etting, biz seni qabul ettik. Bizni tark qilding, biz ham seni tark qildik. Isyon 
etting, senga muhlat berdik. Ne zamon bizga yo‗nalsang, biz ham seni qabul 
qilurmiz», - degan sado yetib kelibdi. 
Tavba – botiniy hayot mehnati. Fikr odami, ertadir-kechdir, ko‗ngil haq 
nazargohiligini tushunadi. Shunda tabiiy ravishda tavba-tazarru hissiyotlarining 
miqyosi kengaydi. Shunda inson o‗zi bilan o‗zi yuzma-yuz kelishdan aslo 
cho‗chimaydi. Chunki u o‗zining ichki ojizlik va chirkinliklariga murosa qila 
olmaydigan darajaga yetadi. Ayni shunday holat va tuyg‗ular Ahmad Yassaviy 
hikmatlarida haqqoniy tasvirlangan: 
Gunohim ko‗p, yerga sig‗mas, kimga aytay, 
Tavba qilib egri yo‗ldin rostga qaytay. 
Nadomatda etlarimni uzib tortay, 
Sad darig‗ deb barmoqlarim tishlasam men… 

---

Odam bolasi xatosiz yashay olmaydi. U farishtamas – mutlaq begunohlikka 
yetishmog‗i mushkul. Gunoh dardini torta-torta, xato beshalarida adasha-adasha u 
ruhiy va fikriy hayotini izga soladi. Shaytonning hazrati odam ruhiga sajda 
qilishdan bosh tortishi hasad edi. Nafs va hasad – mana shu ikki shaytoniy 
g‗animga baholi qudrat qarshi tura bilgan kishigina tavba totini bilishi mumkin. 
Valilardan biri shaytonga: «odam farzandini qanday mag‗lub qilishingni menga 
ko‗rsat», - deganda iblis: «men g‗azab, kin, havou havas holatida insonning 
yoqasiga yopishurman», - deb javob bergan ekan. Demak, hoyu havas, 
manmanlikdan yiroqlashish, nafsi badning jilovini qo‗lga olish, sabru bardosh ila 
luqmai halolga qanoat etish, kin va g‗azabdan hazar aylash – tavba-tazarruning 
bosh shartlaridan sanaladi.