«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

Nutq ko’rinishlariga xoslangan leksemalarning


badiiy asar tilida qo’llanishi
leksemalarning nutq ko’rinishlariga xoslanishi haqida gap ketganda, ularning 
badiiy asar tilida qo’llanishini alohida baholash kerak, chunki badiiy nutq bilan
badiiy asar tili bir hodisa emas: badiiy nutq adabiy nutqning bir ko’rinishi, u 
albatta adabiy til me’yorlariga bo’ysundiriladi; badiiy asar tilida esa adabiy til
me’yorlaridan chetga chiqish holatlari ham kuzatiladi: badiiy asardagi personajlar 
tilining tipiklashtirilishi shuni taqozo qiladi, demak, badiiy nutq badiiy asar tilining
yetakchi komponenti, ammo yagona komponent emas. Unda badiiy nutq bilan 
parallel ravishda, asardagi maqsad va vazifalardan kelib chiqib, so’zlashuv nutqi
qoliplari va elementlaridan, umumnutq qatlam so’zlaridan ham foydalaniladi: 
muallif nutqi, muallif tili shaklida berilayotgan bayon va izohlar, asosan, adabiy
nutq me’yorlariga tayanadi (so’zlarning tanlanishi ham shunga asoslanadi), obraz 
va personajlar tilida esa funksional uslubning barcha turlaridan foydalaniladi.

---

---

So’zlarning fonetik tarkibida, grammatik shakllarida nutq 

ko’rinishlariga xoslanish 
So’zlarning fonetik tarkibida, grammatik shakllarida nutq ko’rinishlariga 
xoslanish:

1. So’zlashuv nutqida, ayniqsa, oddiy (jonli) so’zlashuvda:
a) So’z, so’z formalari va so’z birikmalari tarkibidagi ayrim tovushlar (ba’zan 
bir necha tovush) tushib qoladi: obor (aytvor (pasqam
(
bolla (mashu (
b) Ba’zi tovushlarning so’z tarkibidagi o’rni almashadi (so’zning metatezaga
uchragan shakli qo’llanadi): turpoq (, tervat (to’rg’amoq 
(
d) Bir tovush o’rnida boshqa tovush (fonemaning fakultativ varianti) 
qo’llanadi: kegin (shoyi (ko’ynak (qalmoq (
kabi;

e) So’z boshida, o’rtasida yoki oxirida tovush orttiriladi: o’ris (ishkop

(tanka (banka (
f) So’z tarkibidagi ayrim unlilar uslubiy maqsadda cho’ziladi: ho-o-zir, ka-

a-a-atta, ayta qo-o-l, jo-o-onim kabi;
g) So’z tarkibida bir xil undoshlar qavatlantiriladi, bunda so’z urg’usining 
o’rni ham ko’pincha o’zgartiriladi, shu tariqa leksemaning ma’nosida ta’kidlash,
erkalatish, yalinish, ma’noni kuchaytirish kabi ottenkalar ifodalanadi: maza`-


ma`zza, yasha`-ya`shsha kabi;
h) So’zlashuv nutqida kishi nomlarining, so’z yoki so’z birikmalarining 
qisqartirib talaffuz qilinishi ham uchrab turadi: Guli (Dilfuz (
Muqad (Dilor (kilo (marshrutka
(metro (
i) So’zlashuv nutqida intonatsiyaning ham o’ziga xos o’rni bor: nutqiy
vaziyatga qarab u tez-tez o’zgarib turishi, bunda xabar-darak, so’roq, buyruq 
mazmuni, taajjub, gumon, qat’iylik kabi ma’nolar ifodalanishi mumkin;
j) fe’lning –b (-ib) affiksi bilan yasalgan ravishdosh shakli hamda “-gan“ 
affiksi bilan yasalgan sifatdosh shakli “edi” to’liqsiz fe’li bilan birga kelganda “-
uvdi”, “-gandi” shakllarida qo’llanadi: aytuvdi (boruvdi (

yozuvdi (aytgandi (borgandi (yozgandi
(
k) so’zlarning subyektiv baho shakllariga keng o’rin beriladi: akajon, 

Lolaxon, dadamlar, yigitcha, qizaloq kabi.