O`zbek tili morfologiyea so`z tarkibi

O`ZBEK TILI MORFOLOGIYEA 
Ko`rsatish olmoshi 
Oldingi gap, gapdagi biron-bir so‘z, so‘z birikmasi o‘rnida qo‘llanib, unga ishora 
qiluvchi yoki biror so‘zni aniqlab keluvchi olmoshlar ko‘rsatish olmoshlari hisoblanadi. So‘z
ma’nosini aniqlab keluvchi olmoshlar o‘zi aniqlayotgan so‘zdan oldin qo‘llanadi. Masalan: Bu daftar 
meniki. 
Bu, shu, u, o‘sha, ana, mana kabi so‘zlar ko‘rsatish olmoshlari sanaladi. Yozuvda mana bu, mana 
shu, ana bu, ana shu olmoshlari ajratib yoziladi. Ba’zan bu olmoshlar og‘zaki nutqda manovi, anovi 
tarzida talaffuz qilinishi va shunday yozilishi mumkin. Ba’zi ko‘rsatish olmoshlariga egalik va jo‘nalish, 
o‘rin-payt, chiqish kelishigi qo‘shimchalari qo‘shilganda, «n» tovushi orttiriladi: shu+n+ga, bu+n+da, 
bu+n+ im, o‘sha+n+ga kabi. 
Olmosh + payt/o’rin = ravish 
U yer, bu yer = bular ravish, olmosh emas 
Kishilik olmoshlari 
Uch shaxsdan biriga ishora qiluvchi olmoshlar kishilik olmoshlari hisoblanadi. 
So‘zlovchi birinchi shaxs, tinglovchi ikkinchi shaxs, nutqdan tashqari barcha shaxs, narsa, voqea-
hodisalar o‘zga, ya’ni uchinchi shaxs sifatida qaraladi. Men, biz birinchi shaxs, sen, siz ikkinchi shaxs, 
u, ular uchinchi shaxs kishilik olmoshlari hisoblanadi. Bulardan men, sen, u birlik, biz, siz (lar), ular 
ko‘plik ma’nosini bildiradi. Ba’zan biz, siz, ular birlik ma’nosida ham qo‘llaniladi. Biz birlik ma’nosida 
qo‘llanganda, kamtarlik, bajargan ishida o‘zini ta’kidlamaslik ma’nosini bildiradi. Masalan: Mening 
uyim o‘rniga Bizning uyimiz. Men g‘olib chiqdim o‘rniga Biz g‘olib chiqdik. Shuningdek, siz, ular yakka 
shaxsga ishora qilib, hurmat ma’nosini ham bildiradi. Masalan: Sen kelding o‘rniga Siz keldingiz, U
keldi o‘rniga Ular keldilar. Siz hurmat ma’nosini bildirganda, ko‘pincha ko‘plik ma’nosini ifodalash 
uchun unga -lar qo‘shimchasi qo‘shiladi. 
Masalan: Sizlarga doimo baxt yor bo‘lsin. Men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo‘shimchalari 
qo‘shilganda, bir n tovushi tushib qoladi va shunday yoziladi. 
UNING=UNING 
Uning odam bo’lmaydi = Kiming? 
U+ing=Uning (bitta n ortgan) 
Uning kitobi = Kimning? 
U+ning=Uning (qaratqich, n ortmagan) 
Bu olmoshlar egalik qo’shimchasini olmaydi: bizim, sizing. 
U=kim so’rog’iga javob bo’lsa kishilik 
U=qaysi so’rog’iga javob bo’lsa ko’rsatish 
U keldi – Kim? =kishilik 

---