O‘zbek tili va uning ta’limi taraqqiyoti: muammo va yechim

Tarixiy shaxslar nomlari – asar XIX asr voqealari, ijtimoiy manzaralari, turmush tarzini aks ettirgan va bu murakkab tarixiy davr
– asar qahramonlari Otabek va Kumushning fojiali sevgi qissasi fonida tasvirlangan. Asar voqealari XIX asrda juda murakkab tarixiy vaziyatda yuz beradi. Xonlik va bekliklar bir-biri bilan ixtilofda, qipchoq va qorachopon nizolari ko‗pchilikning yostig‗ini quritgan va eng katta tahlika Turkistonga tashqi dushman tahdid solayotgan jiddiy va chigal davr yoritilgan. Shu bilan birga, asar yozilgan yillar muhiti ham o‗ta alg‗ov-dalg‗ov va tahlikali edi. Shu bois, undagi aksar qahramonlar tarixiy shaxslar bilan aloqador. Ular o‗z navbatida quyidagi guruhlarga bo‗lindi:

1. 
   hukmdor nomlari: Xudoyrxon, Murodxon, Azizbek, Mallaxon, Musulmonqul, Qanoatsho, Muhammad Sulton Said, Amir Umarxon, Temur Ko‗ragon, Mirzo Bobur, Ulug‗bek ;
   

Musulmonqul o‗z g‗arazi yo‗lida orada yo‗q nizolarni qo‗zg‗ab, kuyavi Sheralixonni o‗ldirdi, gunohsiz Murodxonni shahid etdi, qo‗y kabi yosh Toshkand hokimi Salimsoqbekni o‗ldirib, o‗rniga Azizbekdek zolimni belguladi va o‗zini mingboshi deb e‘lon qilib, aqlsiz bir go‗dakni (Xudoyorni) xon ko‗tarib el yelkasiga mindi.
Bu bo‗zaxonalar Mallaxonning 1273-nchi yil Toshkand hokimligi vaqtida barham berildi (mual.)
Qanoatsho — Hozirgi Tojikistonning Qorateginidan. Qo‗qon xonlarining bir nechasida amiri lashkar lavozimida, shuningdek Turkiston viloyatining hokimi bo‗lgan. Ruslarga qarshi kurashganlardan. Buxoroga elchi bo‗lib borganda amir Muzaffarxon tomonidan 1862-yilda qatl etiladi.
— Amiri Umarxondek odil poshsho bo‗lsa, — dedi qutidor, —
biz ham o‗risdan oshib ketar edik.
Temur Ko„ragon kabi dohiylarning, Mirzo Bobur kabi fotihlarning, Forobiy, Ulug„bek va Ali Sino kabi olimlaming o‗sib- ungan va nash‘u namo qilg‗anlari bir oikani halokat chuqurig‗a qarab sudrag‗uchi albatta tangrining qahrig‗a sazovordir, o‗g‗lim!
Alimqul(1833—1865) Andijon atrofidagi qirg‗iz-qipchoq qabilalaridan birida tug‗ilgan. Qo‗qon xoni Muhammad Sulton Saidning otalig‗i (murabbiysi va maslakchisi). Ruslarga qarshi kurashgan lashkarboshilardan biri. Toshkentning Sho‗rtepa mavze‘ida bo‗lgan jangda halok bo‗lib, Shayxantohur qabristoniga dafn qilingan.

2. 
   hukmdor vorislari ismlari: Sheralixon, Salimsoqbek; Sheralixon Norbo‗taxonning akasi, Hojibekning o‗g‗li (mual.).
   

Salimsoqbek Sheralixonning katta o‗g‗li, Xudoyorning o‗gay akasi.
v) xonlik davridagi amaldorlar nomlari: O‗tabboy qushbegi, Normuhammad qushbegi, Muhammadniyoz qushbegi, Qosim va Niyoz qushbegilar, Qosim mingboshi, Karimqul ponsad, G‗anibek yuzboshi, Rayimbek dodxoh, Pirnazar jallod, Hasanalini jallod, Sotiboldi otalig‗,Karimqul va Muhammadrajab qo‗rboshi, Sulaymon hudaychi, Aziz parvonachi;
Musulmonqulning bu so‗zlariga O„tabbоу qushbegi tamom ishong‗an, ammo Xudoyor ersa uning ilgarigi maqsadini yaxshi bilganlikdan bu so‗nggi gaplar bilan nihoyatda taraddudga tushkan edi.
Yig‗inda Muhammadniyoz qushbegi, Qosim mingboshi, Qambar sharbatdor, Karimqul ponsadlardan tortib Toshkandning yetuklik ashrof va a‘yonidan o‗n beshlab odam bor edi.
Men bu iblisona aldovga uchib, bu to‗g‗rida na senga va na Normuhammad qushbegiga og‗iz ochmadim va ularning Qo‗qong‗a fotiha uchun qo‗zg‗alishlaridan hech bir shubhalanmadim...
G „anibek yuzboshi, siz yigitlaringizni tartiblangiz!
Bu kishi Azizbekning amri lashkari va o‗ng qo‗li bo‗lg‗an
Rayimbek dodxohedi.
To‗rda qutidor, uning yonida mahallaning imomi Yunus Muhammad oxund, yurt og‗asi Pirnazar jallod va Sotiboldi otalig„ yana bir keksa o‗lturar edilar.
Toshkand ulamo va ashrofidin domla Solihbek oxund, mulla Yusufbek hoji, sarkardalardin Qosim va Niyoz qushbegilar, Karimqul va Muhammadrajab
qo „rboshi ham Qambar sharbatdorlar bir orag ‗a о`lturishib voqi ‘an Musulmonqulning zulm va taaddasi Xo‗qand fuqarosi va ayni
zamonda bo ‗lak shahar va qishloq, kent aholisi ustiga ham bag‗oyat oshib borg‗anlig‗ini muzokara va mukolama‘ qilishdiq.
— Hudaychi, Sulaymon hudaychi! — deyishdilar.
Shuning bilan Aziz parvonachining istiqbolig‗a lozim va vojib bo‗lg‗an barcha tartib va tantanaga hozirlanilg‗an bo‗lindi.

g) xonlik davridagi amaldorlarning ayol va farzandlari nomlari:Sorabek

oyim,Xushro‗y,Azimbek,Karimbek.Zaynab,Hanifaoyim,Alimqul;
O‗zbek oyimning lozim topishicha, bu takliflardan faqat o‗n chog‗lug‗i ijobat eti- ladirgan bo‗lib va birinchi martaba Normuhammad qushbegining xotini Sorabek oyimnikiga, ya‘ni o‗rdaga borilmoqchi edi.
Nusratbek bo‗lsa ko‗chaga chiqg‗anda beklik da‘vosini qilib, uyiga kirganda Xushro„ybekka mute‘. Mohirabonudan ikki o‗g‗ul va ikki qiz dunyog‗a kelib, to‗ng‗uchi Azimbek, undan keyingisi Xushro‗y (yoshlig‗ida Xushro‗y o‗rniga Xushra der edilar), uchunchisi Karimbek va to‗rtinchisi bizning Zaynab edi.
Alimqul(1833—1865) Andijon atrofidagi qirg‗iz-qipchoq qabilalaridan birida tug‗ilgan. Qo‗qon xoni Muhammad Sulton Saidning otalig‗i (murabbiysi va maslakchisi).
Abdulla Qodiriyning ―O‗tgan kunlar‖ romani tarixiy shaxslar
bilan bir qatorda

1. 
   talmeh sifatida keltirilgan obrazlar: Yusuf , Zulayho, Layli ;
   
2. 
   din bilan bog‗liq vakillarning ismlari: La ilaha illa-ollohu Muhammadun rasululloh Hazihil markadul munavvaratu lilmazlumatulmashhudati al mag‗furati;
   
3. 
   ijodkorlar ismlari: Mirzo Bobur, Fuzuliy, Ulug‗bek va Ali Sino
   

ham o‗z aksini topgan.
U.Normatov ta`biri bilan aytganda, ― Jahon adabiyotidagi shoh asarlarning dunyoga kelish tarixi shundan dalolat beradiki, ularning har biri, avvalo, davr, ijtimoiy vaziyat taqozosi, qolaversa, mualliflar tarjimayi holi, oilaviy va ijodiy muhiti, hayotiy tajribalari, bilim darajasi, tafakkur tarzi, miqyosi, ma‘naviy bisoti, maslak, aqida- e‘tiqodi, orzu-intilishlari, eng muhimi, ijtimoiy ideallari hosilasidir.
Oradan yillar oʻtgani sari Abdulla Qodiriydek favqulodda isteʼdod egasining betakror poetik tafakkur mevasi boʻlgan ―Oʻtkan kunlar‖dek birinchi oʻzbek romani qadr topayotgani sir emas. Ijodkor o‗z asarida tarixni yoritar ekan, tarixiy shaxs nomlaridan unumli
foydalana olgan.Bu antroponimlar asar mazmuniga alohida ko‗rk va joziba bag‗ishlay olgan.Onmastikaning birligi hisoblanmish antroponimika va uning semantik-uslubiy xususiyatlarini ilmiy tahlil etish, yosh avlod ongida bu sohaga bo‗lgan qiziqishni yanada oshirish tilshunosligimizning muhim masalalaridan biri hisoblanadi‖.
Antroponimlarni tilshunoslikda til doirasida o‗rganish va tahlil qilish, ularning leksikografiyada ifodalanishi, turlar bo‗yicha tizimlarga ajratish, tasniflash, turli tabiatli tillardagi antroponimlarni chog‗ishtirish orqali ingliz, o‗zbek, rus tillarida o‗ziga xos va o‗xshash jihatlarini aniqlash zarur masalalar sirasiga kiradi. Mazkur masalalarni tadqiq etish antroponimlarning o‗xshash va farqli jihatlarni ko‗rsatishda, tilga bo‗lgan e‘tibor yanada kuchaytirilayotgan bir davrda madaniyatlararo muloqotdagi ayrim to‗siqlarni bartaraf etishda hamda tillarni o‗qitish va o‗rganishda o‗rinli xizmat qiladi.