O„zbek tilini o„qitish metodikasi (kognitiv-pragmatik yondashuv asosida)

1-topshiriq. Berilgan so‗zlarning o‗ziga xos lug‗aviy ma‘nolarini toping va ularni o‗zaro mos raqamlarda juftlang.

So„zlar	So„zlar ifodalagan lug„aviy ma‟no	Raqam- lar
archa–––1	Tevarakdagi joy; hamma taraf–––1
kamtarin–2	U ayladi insonni judo hayvondin–––2
harf–––3	Doim yashil rangda turuvchi buta–––3
anjuman–4	Bayram kuni–––4
atrof––––5	Kibrga, manmanlikka berilmagan––5

228

aholi––––6	Makr-hiylaga usta –––6
so„z –––7	Tovushning yozuvdagi shartli belgisi– 7
davlat–––8	Biror hodisa, tantana munosabati bilan o„tadigan yig„in––8
ayyom–––9	Biror hududda istiqomat qiluvchi odamlar–––9
do„mbira–10	Boylik, mol-mulk––––––10
ayyor–––11	Qattiq xafa–––11
dilxun–––12	Chertib chalinadigan asbob––12
maxluqot–13	Suv yuzida shabadadan hosil bo„ladigan jimir-jimir harakat–––13
miya–––14	Tirik mavjudotlarning umumiy nomi– 14
mavj––––15	Odamda tafakkur a‟zosi––––15

Mazkur shakldagi nostandart (o„quvchi uchun me‟yorlashmagan, odatiy topshiriqlar shaklini olmagan) topshiriqlar o„quvchi e‟tiborini tortishi, qiziqishini orttirishi tabiiy, fikrimizcha. Shuningdek, bu kabi topshiriqlar o„quvchidan til sezgirligini ham talab etadi.

Ko„p javobli nostandart topshiriq javobi quyidagicha bo‗ladi:

So„zlar	So„zlar ifodalagan lug„aviy ma‟no	Raqam -lar
archa–––1	Tevarakdagi joy; hamma taraf–––1	1–3
kamtarin–2	U ayladi insonni judo hayvondin–––2	2–5
harf–––3	Doim yashil rangda turuvchi buta–––3	3–7
anjuman–4	Bayram kuni–––4	4–8
atrof––––5	Kibrga, manmanlikka berilmagan–––5	5–1
aholi––––6	Makr-hiylaga usta –––6	6–9
so„z –––7	Tovushning yozuvdagi shartli belgisi–7	7–2
davlat–––8	Biror hodisa, tantana munosabati bilan o„tadigan yig„in––8	8–10
ayyom –––9	Biror hududda istiqomat qiluvchi odamlar–––9	9–4
do„mbira– 10	Boylik, mol-mulk––––––10	10–12
ayyor––––	Qattiq xafa–––11	11–6

229

11
dilxun–––12	Chertib chalinadigan asbob––12	12–11
maxluqot– 13	Suv yuzida shabadadan hosil bo„ladigan jimir-jimir harakat–––13	13–14
miya–––14	Tirik mavjudotlarning umumiy nomi– 14	14–15
mavj––––15	Odamda tafakkur a‟zosi––––15	15–13

―So‗zning o‗z va ko‗chma ma‘nosi‖ mavzusi ta‟limi o„quvchilar duch kеladigan dastlabki murakkabliklardan biri. Bеrilgan so„z birikmalarini (jumladan, kumush qoshiq–kumush qish–kumush to‗y; bulutli osmon–bulutli vaziyat–bulutli kayfiyat v.h.) o„z va ko„chma ma‟nosiga ko„ra guruhlarga ajratish, ularni o„zaro qiyoslash asosida so„zning o„z va ko„chma ma‟nolariga ta‟rif bеrish, bеrilgan so„zlarni o„z va ko„chma ma‟nolarda qo„llab gaplar tuzish, badiiy matnlarni tahlil qilish, so„zlarni ko„chma ma‟noda qo„llab matn yaratish singari ijodiy-amaliy ishlar o„quvchilarning so„z zahirasini oshirish va nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.

1. 
   
   topshiriq. Berilganlarni o‗z ma‘nosida va ko‗chma ma‘noda qo‗llanilgan birliklarga ajrating.
   

Yorug‗ (kun, kelajak, yuz), aqlli (bola, smartfon, pobot, fikr), shirin (tush, hayot, qovun, va‘da), tikansiz (gul, gap, turmush), ravon (nutq, fikr, yo‗l), mehmon (tuyg‗u, odam, omad), g‗azalxon (bola, bulbul), og‗ir (turmush, tosh, xabar, mehnat)...

o„z ma‟nosida qo„llanilgan	ko„chma ma‟noda qo„llanilgan
yorug‗ kun	yorug‗ kelajak, yorug‗ yuz
aqlli bola	aqlli smartfon, aqlli pobot, aqlli fikr
shirin qovun	shirin tush, shirin hayot, shirin va‘da
tikansiz gul	tikansiz gap, tikansiz turmush
ravon yo‗l	ravon nutq, ravon fikr
mehmon odam	mehmon tuyg‗u, mehmon omad
g‗azalxon bola	g‗azalxon bulbul
og‗ir tosh	og‗ir turmush, og‗ir, xabar, og‗ir mehnat

2. 
   
   topshiriq. O‗z ma‘nosida va ko‗chma ma‘noda qo‗llanilgan birliklar asosida gaplar tuzing.
   

230

3. 
   
   topshiriq. Berilgan matnni o‗qing va matnda qanday fikr ifodalanganligini ayting. Matn tarkibidagi ko‗chma ma‘noli so‗zlarni toping.
   

Til haqida

Kimki ko‗ngilni qattiq so„z bilan jarohatlar ekan, unga achchiq til zaharli nayzadek sanchiladi. Ko‗ngilda til nayzasining jarohati bitmas; u jarohatga hech narsa malhamlik qilmas. Agar bir ko‗ngilda til nayzasining jarohati bordir, faqat yaxshi so„z va shirin til unga malham va rohatdir. Muloyim so„z – vahshiylarni ulfatga aylantiradi; sehrgar ohang bilan afsun o‗qib, ilonni inidan chiqaradi. Tilga ixtiyorsiz –elga e‘tiborsiz. Ko‗p, bemaza so„zlaydigan ezma – kechalari tong otguncha tinmay huradigan itga o‗xshaydi. Tili yomon odam – xalq ko„nglini jarohatlaydi, o‗z boshiga ham ofat yetkazadi. Xushsuxan odam yumshoqlik bilan do„stona so„z aytadi; ko‗ngilga tushishi mumkin bo‗lgan yuz g‗am – uning so‗zi bilan daf bo‗ladi. So‗zda har qanday yaxshilikning imkoni bor, shuning uchun ham aytadilarki; ―nafasning joni bor…‖
Mir Alisher Navoiy
Bu kabi topshiriqlar o„quvchilarda so„z ma‟nolarini va ular orasidagi nozik farqlarni ajrata olish malakasini tarbiyalaydi.
―Shakldosh so‗zlar‖ mavzusi ta‟limini boshlashdan oldin o„quvchiga borliqdagi istalgan moddiylikning, odatda, 2 tomoni (shakli va mazmuni) bo„lishi haqida umumiy tushuncha berih ahamiyatli. Shundan keyin o„quvchilar so„zlarning ham shakl va mazmun jihati borligi to„g„risida xulosa chiqaradilar. Mazkur mavzu ta‟limi jarayonida o„quvchilar ikki mantiqni amaliy jihatdan aniq farqlab olishlari juda muhim: 1) shaklan bir xil bir necha so„zlarning mazmunan turlichaligi omonim(shakldosh)larni, 2) bir so„zning turli o„rinlarda turlicha qo„llanilsa-da, mazmunan bir-biriga yaqinligi polisemiya(ko„p ma‟nolilik)ni yuzaga keltiradi. (O„quvchi bu holatni tilning murakkabligi deb emas, balki til imkoniyatlarining rang- barangligi, nozikligi sifatida qabul qilmog„i va, tabiiyki, bu borada o„qituvchi-ustoz ularga yaqin maslahatchi, yo„l-yo„riq ko„rsatuvchi bo„lishi lozim.) “Shakldosh so„zlar” mavzusi ta‟limida quyidagi kabi topshiriqlardan foydalanish o„rinli:

1. 
   
   topshiriq. Berilganlar tarkibidan shakli bir xil so‗zlarni ajrating. Ular ifodalagan ma‘nolarni izohlang.
   

231
1. Dutor, tanbur, doira, nay kabilar milliy cholg„u asboblarimiz sanaladi. 2.Inson har qanday sharoitda gapirganda ham odob doirasidan chiqmasligi zarur. 3.Chin ko„ngildan yig„lasa, so„qir ko„zdan yosh chiqar. (Maqol) 4. Bo„lar bola o„n beshida bosh, bo„lmas bola o„ttizda ham yosh. (Maqol) 5.Odatda, erkaklar kamar bog„lashadi. 6. Bultur yog„ingarchilik ko„p bo„lib shu kamar paydo bo„ldi. 7. Hechdan ko„ra kech yaxshi. (Maqol) 8.Butun borliqqa kech kirdi. 9. Dedi: Kech bu orzu-havasdin, Dedi: Kech bu multamasdin. (A.Navoiy)

2. 
   
   topshiriq.Yuqorida berilgan doira, yosh, kamar, kech kabilar bitta so‗zmi yoki ularning har biri bir necha so‗zmi? Fikringizni himoya qiling.
   
3. 
   
   topshiriq. Berilganlarni ma‘nosiga qarab ikki ustunga ajrating. Bu ajratishni nima hisobiga amalga oshirdingiz?
   

Och (och qorin, och ko„z), och (derazani och(moq), qalbini och(moq), och (och sariq, och yashil); nor (Qatorda noring bo„lsa, yuking yerda qolmaydi. (Maqol), nor (Ukamning chap qo„lida nori bor); og„iz (bolaning og„zi, g„orning og„zi, butilkaning og„zi); og„iz (Yangi tug„gan sigir og„izidan taom tayyorlanadi)...