UNLILAR SISTEMASI
O’zbek va rus tillaridagi unlilar bir-biridan anchagina farq qiladi. O’zbek tilida quyidagi unli fonemalar mavjud: a, o, i, e, u, o’. Rus tilida ham oltita unli fonema bo'lib, bular quyidagilardir: a, o, и, э, у, ы. Bu unlilar har ikkala tilda ham uch tomonlama tasnif qilinadi:
1. Tilning ko'tarilish darajasiga ko'ra (yuqori, o’rta, quyi).
2. Labo’larning ishtirokiga ko'ra (labo’langan, labo’lanmagan).
3. Tilning yotiq harakatiga ko'ra ( old qator, o’rta qator va orqa qator). Ammo o’zbek va rus tillaridagi o'xshash fonemalarning ham o’zaro farqli jihatlari mavjud bo'lib, bular quyidagi qiyosiy jadvalda aks ettirilgan. (Ruscha harflar tik qavs ichida berilgan).
Eslatma: Unlilarning til yotiq (gorizontal) holatiga ko'ra belgilari asosiy hisobo’lanmaydi, chunki bu belgilar ularning qurshovlari ta'sirida o'zgarib turadi. Quyida har ikki til unli fonemalari alohida-alohida qiyoslanadi.
UNLI FONEMALARGA QIYOSIY TAVSIF
A unlisi. Bu tovush har ikkala tilda ham bo'g'inning barcha tiplarida kela oladi. Rus tilida bu tovushni talaffuz qilishda og'iz o’rtasida keng bo'shliq hosil qilinadi, til uchi o’zbek tilidagiga nisbatan biroz orqaroqda bo'ladi, shuning uchun rus tilidagi a qattiqroq talaffuz qilinadi.
O va o’. O unlisi o’zbek tilida ham, rus tilida ham har qanday bo'g'inda uchraydi. Ammo
o’zbek tilidagi o talaffuz jihatidan rus tilidagi o dan ancha farq qiladi. O’zbek tilida bu tovush tilning tik harakatiga ko'ra quyi keng, labo’larning ishtirokiga ko'ra esa kuchsiz labo’langan unlidir. Biroq o’zbek tilida o rus tilidagi o ga qaraganda ochiqroq va cho'ziqroqdir. Og'izning ochilish darajasi va tilning holatiga ko'ra bu unli a unlisiga yaqin bo'lgani uchun ruslar o’zbekcha so'zlarni aytishda bu tovushni a tarzida talaffuz qilishadi: qozon-казан, bozor-базар, ToshkentТашкент kabi. Turli fonetik pozitsiyalarda bu unli o’zbek tilidagi boshqa unlilar kabi turlicha talaffuz etiladi. Xususan, chuqur til orqa undoshlari qurshovida uning orqa qator (qattiq) ottenkali varianti ( qozi, hokim, holis, g’oz) yuzaga kelsa, til o’rta y yoki sayoz til orqa k, g undoshlari bilan yondosh kelganda uning old qator ottenkali (yumshoq) varianti ( komil, kotib,
yodgor) hosil bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
