Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўЛЫ

Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetinen sociallıq taraw hám aymaqtı sociallıq qollap-quwatlaw qárejetleri

Kórsetkishler	2021- jil		2022- jil
	mln suwm	% te	mln suwm	% te
Xaliqti social qollap quwatlaw qàrejetleri - jámi	1 936 404	100	2 586 826	100
Bilimlendiriw	362 939	18,75	557 045	21,53
Densawliqti saqlaw	1 015 112	52,5	1 276 380	49,34
Mádeniyat	113 435	5,8	152 331	6,0
Ilim	2 447	0,11	3 155	0,12
Kem támiyinlengen hám kòp balali shańaraqlarģa materiallıq járdem pullari	439 719	22,7	594 970	23,0
Puqaralarģa jetkizilgen ziyandi qaplaw qárejetleri	1 519	0,079	1 598	0,06
1941 - 1945 jillardsģi uris qatnasiwshilari ushin aziq awqat hám gigeniya onimleri menen tamiyinlew qàrejetleri	21	0,001	22	0,008
Socialliq biyimlestiriw orayi qàrejetleri	1 212	0,06	1 325	0,05

Joqarıdaǵı kestede byudjet qárejetler byudjet siyasatınıń tiykarǵı jónelislerin ózinde sáwlelendirip, onda tábiyiy ráwishte sociallıq taraw hám aymaqtı sociallıq qollap-quwatlaw máseleleri ústin ekeni gúzetilmekte. Bunı tómendegi keste maǵlıwmatları mısalında kóriwimiz múmkin. Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetiniń sociallıq taraw hám xalıqtı sociallıq qollap-quwatlaw qárejetler quramı 2021 jılda jámi byudjet qárejetleiniń 66,4% in quraǵan bolsa, 2022 jıldıń juwmaǵı boyınsha bul baǵdardaǵı qarejetler 66,7 % ti quraǵan, Al bilimlendiriw qárejetleri bolsa 2021 jılda xalıqtı sociallıq qollap quwatlaw qarejetlerniń 18,75 %in qurap, 2022 jılı 21,53 pocentti quraǵan. Sonıń mene birge den sawlıqtı saqlaw qárejetleri 2022 jılda 49,34 %ti, mádeniyat hám sport qárejetleri 6% ti, kem támiyinlengen hám kóp balalı shańaraqlarǵa materiallıq járdem pulları 23 %ti quraǵan bolsa, kerisinshe ilimdi rawajlandırıw qárejetleri 0,12 %ti qurap keleshekte bul baǵdarǵa kóbirek qárejet ajıratıw kerek ekenligin kórsetpekte.

Joqarıdaǵı maǵlıwmatlar menen tanısar ekenbiz, haqıyqatında da, hár bir mámleket óz puqaralarınıń bilimli, óz huquqın biletuǵın, ruwxıy jaqtan jetilisken, bir sóz benen aytqanda, kamil insan bolıp jetilisiwi haqqında qayǵıradı. Atap ótiw kerek, «barkamol insan» túsinigine túrli mámleketlerde túrli túsinikler beriledi. hár bir mámleket óz puxaralarında zaman talaplarına say sıpatlar hám maqsetlerge say qadriyatlardı sińdiriwge háreket qıladı. Bárxama rawajlanıw haqqında qayǵıratuǵın jetekshi mámleketlerdiń bul baǵdardaǵı tájriybesi menen tanısıw paydadan xalı bolmaydı.
Ótken jıllar dawamında bilimlendiriw sistemasın túpten jańalaw hám reformalaw boyınsha jaylasıwı hám kólemine kóre úlken isler ámelge asırıldı. Búgingi kúnde mámleketimizde iskerlik kórsetip atırǵan mekteplerdiń derlik hámmesi kapital rekonstrukciya islendi hám zamanagóy oqıw-labaratoriya ásbap-úskeneleri menen támiynlendi ayrımları jańadan qurıldı. Oqıw processin sapa hám metodikalıq tárepinen pútkilley jańalaw boyınsha úlken is-ilájlar ámelge asırıldı.
Mámleketlik tálim standartlardı jánede jetilistiriw, joqarı bilimlendiriw mekemeleriniń materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew hám joqarı tájiriybeli qániygeler tayarlaw sapasın túpten jaqsılaw boyınsha da joqarıda keltirilgen baǵdarlamada anıq is-ilajlar belgilengen. Jaqın 5 jıl ishinde joqarı bilimlendiriw mekemeleri ushın pán hám texnologiyalardıń eń sońǵı jetiskenliklerinen paydalanǵan halda kóplegen jańa sabaqlıq hám oqıw-metodikalıq qollanba jaratıldı. Bularǵa qosımsha tárizde jaratılatuǵın 6 mıńnan zıyat oqıw-metodikalıq kompleksler joqarǵı tálim processine mul'timediya oqıw quralları hám de aralıqtan turıp oqıtıw usılları engiziw imkaniyatın bermekte.
Byudjet qarjıların effektiv paydalanıw, byudjet qarjılarınıń real kólemin anıqlaw hám olardı jobalastırıw, byudjet qarjılarınıń maqsetke muwapıq sarplanılıwın támiyinlew boyınsha qatar mashqalalar bar. Finans intizamınıń bir bólimi sıpatında byudjet intizamı, byudjet sisteması hám byudjet processleri arqalı júzege shıǵadı. Sonday-aq, byudjet intizamın byudjet qadaǵalawısız kóz aldımızǵa keltire almaymız. Byudjet intizamı mazmunı haqqında toqtalǵanda byudjet intizamı finanslıq intizamnıń bir bólimi sıpatında onıń háreket shegarası finans intizamnıń háreket shegarasına qaraǵanda birqansha tarıraq ekenligin kórsetip ótiwimiz kerek.Basqasha qılıp aytqanda, finans intizamı degende barlıq waqıtta byudjet intizamı da túsiniledi, biraq byudjet intizamı degende barlıq waqıtta da finans intizamı názerde tutıla bermeydi. Sonday qılıp, byudjet intizamınıń mazmunına tómendegishe anıqlama beriwi múmkin-«Byudjet sisteması hám byudjet processlerinde júzege shıǵatuǵın barlıq basqıshlarda nızam, byudjet sistemasınıń tiykarǵı principleri, byudjet sisteması haqqındaǵı normativ hújjetler, kórsetpe hám tártipler talaplarına ámel qılınıwınıń byudjet qadaǵalawı arqalı júzege shıǵıwına byudjet intizamı dejıledi.
Álbette, keyingi jıllarda respublikamızdaǵı idáralar (Finans ministrligi, Esap palatası, Mámleket salıq komiteti hám basqalar) tárepinen byudjet intizamın bekkemlew boyınsha birqansha isler ámelge asırılmaqta. Bul boyınsha, ásirese, Esap palatası hám Finans ministrliginiń keyingi jıllardaǵı xızmetleri itibarǵa ılayıq.
Pikirimizshe, házirgi shárayatta hám jaqın kelejekte byudjet intizamın bekkemlew zárúrligi tómendegi eki baǵdar menen xarakterlenedi
-byudjet qarjıların jaratıwda olardıń maqsetliligi, effektivliligi, tártipliligi hám nızamlılıǵın támiyinlew
-byudjet qárejetlerinen paydalanıwda olardıń maqsetliligi, effektivliligi, tártipliligi hám nızamlılıǵın támiyinlew.
Demek, mámleketimizde byudjet intizamın bekkemlewdiń zárúrligi bir tárepten byudjet qarjıların jaratıw máseleleri menen baylanıslı bolsa, ekinshi tárepten byudjet qárejetlerinen paydalanıw da dál usını kórsetedi. Sonlıqtan da mámleketimizde byudjet intizamın bekkemlewdiń ob'ektiv zárúrligi byudjet qarjılarınan paydalanıwdıń házirgi awhalı menen belgilenedi. Social taraw, ekonomika tarmaqları, oraylastırılǵan investiciyalar, hákimshilik hámde basqarıw organları, mámleket qorǵanıw qúdireti hám basqada qárejetlerdi qarjılandırıw menen baylanıslı bolǵan haqıyqıy jaǵday, birinshi náwbette, byudjet intizamın bekkemlewdiń zárúrligin kórsetedi.
Bir waqıttıń ózinde byudjet qarjılarınıń sheklengen xarakterge iye ekenligi, olardıń hárbir sumın tejep-tergep, únemlep, joqarı effekt alıwdı kózde tutıp sarıplaw talap etiledi. Bul ozıypanıń nátiyjeli orınlanıwı tikkeley byudjet intizamın saqlawǵa baylanıslı boladı.
Házirgi shárayatta byudjet intizamın saqlawdıń áhmiyeti tómendegiler arqalı júzege shıǵadı
-byudjet intizamın tolıq saqlaw, byudjet qarjılarınıń maqsetli, effektiv, tártipli hám nızamlı túrde sarıplanıwın támiyinleydi
-oǵan erisiw, byudjet qarjılarınan paydalanıw boyınsha qatnaslardı túpkilikli ózgertip jiberedi
-byudjet intizamı, házirgi shárayatta kem qárejetler islep joqarı effektke erisiw múmkinliklerinen biri
-bazar qatnasların jaratıw hám onı jánede rawajlandırıwda byudjet intizamın saqlaw úlken áhmiyetke iye boladı.
Házirgi kúnde byudjet intizamın bekkemlew zárúrligi barlıq byudjet processlerinde reformalar alıp barıwǵa zárúrlik payda etpekte. Bul boyınsha ekonomikalıq reformalar tiykarınan
-byudjet qarjıların tejep-tergen, effektiv paydalanıw hámde byudjet intizamın bekkemlew ushın byudjet shólkemleri basshılarınıń wákalatların keńeytiw hám juwapkershiliklerin asırıw
-byudjetten qarjı alıwshı shólkemlerdi qarjı menen támiyinlew mexanizmin ápiwayılastırıw hámde byudjet qarjılarınan paydalanıwda joqarı nátiyjelerge erisiw maqsetinde qarjılardı optimal bólistiriw ushın shárayat jaratıw
-byudjet shólkemleri xızmetkerleri miynetlerin xoshametlew, olar xızmetiniń effektivliligin asırıw hám kadrlardıń ornalasıp qalıwı ushın shárayatlar jaratıw arqalı ámelge asırıladı.
Byudjet qarjılarınan effektiv paydalanıwdı ámelge asırıwǵa qaratılǵan ilajlardıń biri sıpatında byudjet orınlanıwınıń ǵaznashılıq sistemasın qollanıwdı dawam ettiriw bolıp esaplanadı. Bul ilajlar ǵaznashılıq bólimlerinde byudjet shólkemleriniń jeke esap betlerin ashıw, qárejetler smetasınıń qaznashılıq orınlanıwın, byudjet qárjılarınıń túsimi hám qárejetleriniń monitoringi, byudjetler orınlanıwı boyınsha esap hám esabatlardı avtomatlastırıwdı, sonday-aq, byudjet shólkemleriniń debitor hám kreditorlıq qarızlarınıń esabın alıp barıwdı támiyinlew múmkinshiligin beretuǵın informaciyalıq texnologiyalardı izbe-iz qollanıw arqalı ámelge asırıladı. Qaznashılıq sistemasında informaciyalıq texnologiyalardı qollanıw jetkerip berilgen tovarlar hám xızmetler ushın ámelge asırılatuǵın tólew operaciyaları sanın qısqartıw, qarjılardıń jalǵız esap betinde toplanıwı hámde onnan tikkeley jetkerip beriwshiniń esap betlerine ótkerip beriliwi esabınan byudjet shólkemleri esap betlerinde qarjılardıń qalıp ketpewi, sonday-aq, byudjet qarjılarınıń maqsetli sarıplanıwı ústinen birlemshi hám kúndelikli qadaǵalawdıń orınlanıwı da esabatlardıń sıpatınıń asıwın támiyinleydi. Tólemlerdiń tek ǵana tovar hám xızmetlerdiń jetkerip berilgenligin tiykarlawshı hújjetler tiykarında ǵaznashılıq organları tárepinen ámelge asırılıwı esabınan esap-kitap intizamın bekkemlewge múmkinlik jaratadı.
Mámleketimizde ekonomikanı modernizaciya qılıw, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalanıw boyınsha keń kólemli reformalardı ámelge asırıwda birinshi náwbette ishki imkaniyatlardan paydalanıwǵa háreket qılındı. Ekonomikanı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalaw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ullı hám strategiyalıq investicion proektlerdi qarjılandırıwda mámleket byudjetiniń de áhmiyeti joqarı bolmaqta.
Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında respublikamızdaǵı makroekonomikalıq turaqlılıq hám ekonomikalıq ósiw dárejesin támiyinlewde, mámleketimizde alıp barılıp atırǵan siyasiy reformalar, aymaqtıń turmıs parawanlıǵın asırıwda mámlekettiń finanslıq qollap-quwatlawınıń áhmiyeti úlken. Bul, óz náwbetinde, mámleket tárepinen qarjılandırıw sistemasında ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń ámeldegi bir siyasiy-ekonomikalıq reformalar menen birge alıp barılıp atırǵanınıń nátiyjesi esaplanadı.