Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўЛЫ

2.3. Byudjet qárejetleriniń orınlı sarplanıwın jobalastırıw hám jetilistiriw jolları

Házirgi waqıtta mámleket byudjeti qárejetleri hám dáramatları keyingi jıl ushın ótken finans jılında erisilgen nátiyjelerden kelip shıǵıp jobalastırılmaqta. Yaǵnıy, bunda hesh qanday ekonomikalıq ósim yaki dáramatlar bazasınıń keńeyiwi esapqa alınbastan, jobalaw processi ámelge asırıladı. Bul mexanizm ekonomikası birtekli rawajlanıp, tolıq ekonomikalıq teńsalmaqlılıqqa erisken mámleketlerde qollanılsa maqsetke muwapıq boladı. Ótiw dáwiri ekonomikası shárayatında mámlekettiń finans resursları tek ǵana mámlekettiń funkcional wazıypaların orınlawǵa emes, al hárbir administrativ regionnıń social-ekonomikalıq rawajlanıwın támiyinlewge xızmet etiwi kerek. Yaǵnıy, aldınǵı analizden kórip turǵanımızday, házirgi respublikamızda qollanılıp atırǵan byudjetti jobalaw sisteması bul maqsetlerge erisiwdi tolıq támiyinley almay atırǵanlıǵı, regionlar ózgesheliklerinen kelip shıqqın halda mashqalalardı sheshiw hám ekonomikalıq teńsalmaqlılıqtı támiyinlew zárúrligin payda etedi.

Bul mashqalanı sheshiw ushın qárejetler boyınsha alıp barılıp atırǵan byudjet siyasatı orta múddetli jobalardı dúziwge qaratılıwı lazım. Bul siyasat regionlarda turmas dárejesin kóteriwge, ekonomikalıq ósiwge qaratılǵan programmalardı paydalanıwǵa qaratılǵan bolıp, byudjet qárejetleriniń turaqlı normativlerin belgilewshi ólshemlerdiń kirgiziliwin názerde tutadı. Yaǵnıy, házirde eksperiment sıpatında respublikamızda den-sawlıqtı saqlaw sistemasında ámelge asırılıp atırǵan byudjetten xalıqqa kórsetilip atırǵan social járdem muǵdarların adamlar sanına qarap belgilew normativleri tolıq byudjet qárejetleri esabınan ámelge asırılıwı solar esabınan.
Dál usı sıyaqlı, ulıwma bilimlendiriw mektepleri, mektep-internatlar hám kásip-óner kollejlerinde de bir oqıwshıǵa tuwrı keletuǵın qárejetler normativleri tiykarında qarjılandırıw maqsetke muwapıq bolar edi.Bul jaǵdayda ulıwma bilimlendiriw shólkemi basshısı byudjetten qarjılandırılatuǵın qarjılar muǵdarın aldın ala biledi, bul bolsa óz náwbetinde shólkemniń byudjet qárejetlerin optimallastırıw hám maqsetke muwapıq isletiliwin, yaǵnıy, kereksiz shtat birliklerin qısqartıw, klasslardı tolıq komplektlew, kommunal xızmetlerge ajıratılǵan qarjılardın únemli paydalanıw hm t.b. múmkinshilik jaratadı.
Social-ekonomikalıq rawajlanıwdı támiyinlewde mámlekettiń roli prognozlaw hám jobalastırıwda kórinedi. Ekonomikalıq prognoz bul ekonomikalıq sistemanıń kelejektegi kompleks dáliliy kórsetkishlerin shama qılıw. Ekonomikalıq prognozdıń tiykarǵı maqseti ol yaki bul shárayatta qanday bolıw dazımlıǵı haqqında isenimli hám ob'ektiv maǵlıwmat beriwden ibarat. Prognozlastırılǵan maǵlıwmatlar kelejekte ne (qanday) bolıwın kóriwden ibarat. Bunnan tısqarı, anıq maqsetke baǵdarlanǵan prognozlar bolıwı da múmkin. Yaǵnıy, mámleket ekonomikasın rawajlandırıw ushın anıq maqsetler (ўazıypalar) aldımızǵa qoyıladı. Bunda qısqa, orta hám uzaq múddetli maqsetler arasındaǵı bazı tuwrı kelmewlerdi de esapqa alıwımız zárúr.
Prognozlaw jobalastırıw menen ózara baylanıslı túsinsheler. Prognozlar jobalastırılǵan anıq esap-kitaplarǵa súyengen halda orınlandı. Jobalastırıw-mámlekettiń, regionlardıń, tarmaqlardıń social-ekonomikalıq rawajlanıwın islep-shıǵıwda mámleket, basqarıw organları hámde xojalıq júrgiziwshi sub'ektlerdiń anıq maqsetlerge qaratılǵan xızmeti bolıp tabıladı. Jobalastırıw menen bazar shárayatınıń uygınlıǵın támiyinlew zárúr. Bular bir-birin tolıqtırıwshı element ekenligin esten shıǵarmawımız kerek.
Jobalastırıw processinde ekonomikalıq sub'ektler qatnasadı, bular ayrıqsha individ, xojalıq júrgiziwshi sub'ekt yaki mámleket bolıwı múmkin. Bul process nızamlı tiykarlarǵa iye bolıwı kerek. Eger biz bir jıllıq byudjetti jobalastırıp atırǵan bolsaq, jobalastırıwdıń metodikalıq baǵdarların islep shıǵıw onshelli qıyın bolmaydı. Másele orta múddet haqqında bolsa, jobalastırıwǵa ótiwdiń metodikalıq tiykarların islep shıǵıwda mashqalalarǵa dus keliwimiz múmkin. Júdá kóp ekonomikalıq kórsetkishlerdi analiz qılıwǵa tuwra keliwi menen birge mámleket sırtındaǵı ekonomikalıq ózgerislerdi de itibardan qashırmaslıǵımız hámde turaqlı túrde baqlawlardı alıp barıwmız zárúr. Mısalı, strategiyalıq áhmiyetke iye bolǵan tovarlardıń (neft', gaz, paxta hám basqalar) dún'ya bazarındaǵı bahalarda kútiletuǵın ózgerislerge itibar qaratıwımız kerek.
Mámleket byudjetin jobalastırıwdıń tómendegishe ayrıqsha tárepleri bar
-sanlı mániske iye ekenligi
-ierarxik qatnaslardıń barlıǵı
-qadaǵalaw funkciyasınıń barlıǵı
-byudjet qarjılarınan paydalanıw huqıqı
-qárejetlerdiń dáramatlarǵa qaraǵanda birinshi náwbette názerde tutılıwı.
Byudjet ózi menen birge resurslardı bólistiriw metodları hám kórsetkishlerin sanlar arqalı ipadalaydı. Barlıq sanlar pul kórinisinde sáwlelenedi. Biraq házirgi kúnde jobalastırılıp atırǵan byudjette tek ǵana pul kórinisinde emes, al «maqsetke baǵdarlanǵan, dástúrlestirilgen byudjetlestiriw» sıyaqlı máseleler de aktual bolıp qaldı. Yaǵnıy, byudjet qarjılarınan paydalanıwdaǵı effektivlilik hám ol qanday nátiyjelerge alıp keliwi kórsetiliwi lazım. Ózbekstan Respublikası «Byudjet sisteması haqqında»ǵı nızamnıń tórtinshi punktinde «Finans jılına mólsherlengen barlıq dárejedegi byudjetlerdi jaratıw, kórip shıǵıw, qabıl etiw hám olardıń orınlanıw esabın júrgiziw Ózbekstan Respublikasınıń milliy valyutası sumda ámelge asırıladı» dep kórsetilgen.
Byudjet processiniń ózi ierarxik qatnaslar tiykarına kiredi. Onıń joybarın dúziw, kórip shıǵıw hám tastıyıqlıw processlerinde bir-birinen parıqlı okalatlarǵa iye bolǵan mámleket shólkemleri qatnasadı. Bunda bir jıllıq byudjetti jobalastırıwǵa qaraǵanda orta múddetli byudjetti jobalastırıwda ierarxik qatnaslar jánede quramalasadı hám anıǵıraq kórinedi. Mısalı, tarmaq ministrlikleri hám shólkemler ózleriniń kelesi jıllarǵa mólsherlengen byudjet kórsetkishlerin hám programmaların Finans ministrligi yaki Ministrler Kabineti aldında qorǵaw siyaqlı jaǵdaylar ierarxik qatnaslardı júzege shıǵaradı. Bul ierarxik qatnaslar menen tikkeley baylanıslı bolǵan túsinik, yaǵnıy joqarı turıwshı finans shólkemleri byudjet qarjıların effektiv hám maqsetke muwapıq paydalanǵanlıǵı tuwrısında turaqlı qadaǵalaw alıp baradı. Al orta múddetler ushın qabıl etilgen byudjetler orınlanıwında bolsa hár jıl juwmaǵı boyınsha dástúrler qanday hám qay dárejede orınlanǵanlıǵı da analiz qılınadı. Sodan kelip shıqqan halda kelesi jıl byudjeti jaratıladı. Bunnan tısqarı, respublika esap palatası da byudjet joybarın hám ótken jıldaǵı orınlanıwı qadaǵalawın alıp baradı.
Ámeldegi nızamshılıqqa tiykarlanǵan byudjet qarjıların alıwshılar ózine júklengen wazıypalardı ámelge asırıw ushın tastıyıqlanǵan byudjetten ózine ajıratılǵan qarjılardı paydalanıw huqıqına iye. Qárejetlerdiń dáramatlarǵa qaraǵanda birinshi náwbette názerde tutılıwı, bul túsinik mámlekettiń óz wazıypaların ámelge asırıw ushın bir qansha qárejetlerdi ámelge asırıwınan kelip shıǵadı. Keyingi jıllarda dún'yanıń kóplegen mámleketlerinde byudjet deficitiniń kóbeyip ketiwi de buǵan mısal bola aladı.
Bir jılǵa mólsherlengen byudjetler ushın ámeldegi salıq stavkaların birden asırıp yaki kemeytirip jiberiwge de bolmaydı, bul mámleket byudjetiniń dáramatlarına unamsız tásir etiw menen bir qatarda salıq tólewshilerdiń narazılıǵına da alıp keliwi múmkin. Mámlekettiń sonday qárejetleri de bolıp, onı bir jılda bar bolǵan imkaniyatlar shegarasında ámelge asırıwdıń múminshiligi bolmaydı. Usınday jaǵdayda orta múddetli jobalastırıwdıń artıqmashılıǵı júzege shıǵadı. Yaǵnıy, mámleket tárepinen qabıl etilgen kóp jıllıq dástúrlerdi orınlaw qárejetleri buǵan mısal bola aladı.
Orta múddetli byudjetti jobalastırıwda bul process úziliksiz túrde ámelge asırılıp, hár finans jılı juwmaǵı boyınsha orınlanıwı qayta kórip shıǵıladı, hár tárepleme analiz qılınadı hámde bul process dawam ettiriledi.
Demek, joqarıdaǵılardan kelip shıqqan halda, byudjetti anıq maqsetlerge baǵdarlanǵan dástúrlerde kórsetilgen qárejetlerin túrli statistik metodlardan paydalanǵan halda jobalastırıw maqsetke muwapıq boladı.
Álbette, keyingi jıllarda respublikamızdaǵı mekeme hám shólkemler (Finans ministrligi, Esap palatası, Mámleket salıq komiteti hám basqalar) tárepinen byudjet intizamın bekkemlew boyınsha birqansha isler ámelge asırılmaqta. Bul boyınsha, ásirese, Esap palatası hám Finans ministrliginiń keyingi jıllardaǵı xızmetleri itibarǵa ılayıq.
Pikirimizshe, házirgi shárayatta hám jaqın kelejekte byudjet intizamın bekkemlew zárúrligi tómendegi eki baǵdar menen xarakterlenedi
-byudjet qarjıların jaratıwda olardıń maqsetliligi, effektivliligi, tártipliligi hám nızamǵa sáykes keliwin támiyinlew
-byudjet qárejetlerinen paydalanıwda olardıń maqsetliligi, effektivliligi, tártipliligi hám nızamǵa sáykes keliwin támiyinlew.
Demek, mámleketimizde byudjet intizamın bekkemlewdiń zárúrligi bir tárepten byudjet qarjıların jaratıw máseleleri menen baylanıslı bolsa, ekinshi tárepten byudjet qárejetlerinen paydalanıw da dál usını kórsetedi. Sonlıqtan da mámleketimizde byudjet intizamın bekkemlewdiń ob'ektiv zárúrligi byudjet qarjılarınan paydalanıwdıń házirgi awhalı menen belgilenedi. Social taraw, ekonomika tarmaqları, oraylastırılǵan investiciyalar, hákimshilik hámde basqarıw organları, mámleket qorǵanıw qúdireti hám basqada qárejetlerdi qarjılandırıw menen baylanıslı bolǵan haqıyqıy jaǵday, birinshi náwbette, byudjet intizamın bekkemlewdiń zárúrligin kórsetedi.
Bir waqıttıń ózinde byudjet qarjılarınıń sheklengen xarakterge iye ekenligi, olardıń hárbir sumın tejep-tergep, únemlep, joqarı effekt alıwdı kózde tutıp sarıplawdı talap etedi. Bul ozıypanıń nátiyjeli orınlanıwı tikkeley byudjet intizamın saqlawǵa baylanıslı boladı.
Házirgi shárayatta byudjet intizamın saqlawdıń áhmiyeti tómendegiler arqalı júzege shıǵadı
-byudjet intizamın tolıq saqlaw, byudjet qarjılarınıń maqsetli, effektiv, tártipli hám nızamlı túrde sarıplanıwın támiyinleydi
-oǵan erisiw, byudjet qarjılarınan paydalanıw boyınsha qatnaslardı túpkilikli ózgertip jiberedi
-byudjet intizamı, házirgi shárayatta kem qárejetler islep joqarı effektke erisiw múmkinliklerinen biri
-bazar qatnasların jaratıw hám onı jánede rawajlandırıwda byudjet intizamın saqlaw úlken áhmiyetke iye boladı.
Házirgi kúnde byudjet intizamın bekkemlew zárúrligi barlıq byudjet processlerinde reformalar alıp barıwǵa zárúrlik payda etpekte. Bul boyınsha ekonomikalıq reformalar tiykarınan
-byudjet qarjıların tejep-únemlep, effektiv paydalanıw hámde byudjet intizamın bekkemlew ushın byudjet shólkemleri basshılarınıń wákilliklerin keńeytiw hám juwapkershiliklerin asırıw
-byudjetten qarjı alıwshı shólkemlerdi qarjı menen támiyinlew mexanizmin ápiwayılastırıw hámde byudjet qarjılarınan paydalanıwda joqarı nátiyjelerge erisiw maqsetinde qarjılardı optimal bólistiriw ushın shárayat jaratıw
-byudjet shólkemleri xızmetkerleri miynetlerin xoshametlew, olar xızmetiniń effektivliligin asırıw hám kadrlar ushın qolay shárayatlar jaratıw arqalı ámelge asırıladı.
Byudjet qarjılarınan effektiv paydalanıwdı ámelge asırıwǵa qaratılǵan ilajlardıń biri sıpatında byudjet orınlanıwınıń qaznashılıq sistemasın qollanıwdı dawam ettiriw bolıp esaplanadı. Bul ilajlar qaznashılıq bólimlerinde byudjet shólkemleriniń jeke esap betlerin ashıw, qárejetler smetasınıń qaznashılıq orınlanıwın, byudjet qárjılarınıń túsimi hám qárejetleriniń monitoringi, byudjetler orınlanıwı boyınsha esap hám esabatlardı avtomatlastırıwdı, sonday-aq, byudjet shólkemleriniń debitor hám kreditorlıq qarızlarınıń esabın alıp barıwdı támiyinlew múmkinshiligin beretuǵın informaciyalıq texnologiyalardı izbe-iz qollanıw arqalı ámelge asırıladı. Qaznashılıq sistemasında informaciyalıq texnologiyalardı qollanıw jetkerip berilgen tovarlar hám xızmetler ushın ámelge asırılatuǵın tólew operaciyaları sanın qısqartıw, qarjılardıń jalǵız esap betinde toplanıwı hámde onnan tikkeley jetkerip beriwshiniń esap betlerine ótkerip beriliwi esabınan byudjet shólkemleri esap betlerinde qarjılardıń qalıp ketpewi, sonday-aq, byudjet qarjılarınıń maqsetli sarıplanıwı ústinen birlemshi hám kúndelikli qadaǵalawdıń orınlanıwı da esabatlardıń sıpatınıń asıwın támiyinleydi. Tólemlerdiń tek ǵana tovar hám xızmetlerdiń jetkerip berilgenligin tiykarlawshı hújjetler tiykarında qaznashılıq organları tárepinen ámelge asırılıwı esabınan esap-kitap intizamın bekkemlewge imkaniyat jaratadı.
Mámleketimizde ekonomikanı modernizaciya qılıw, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalanıw boyınsha keń kólemli reformalardı ámelge asırıwda birinshi náwbette ishki imkaniyatlardan paydalanıwǵa háreket qılındı. Ekonomikanı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalaw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan júdá áhmiyetli hám strategiyalıq investicion proektlerdi qarjılandırıwda mámleket byudjetiniń de áhmiyeti joqarı bolmaqta.
Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında respublikamızdaǵı makroekonomikalıq turaqlılıq hám ekonomikalıq ósiw dárejesin támiyinlewde, mámleketimizde alıp barılıp atırǵan siyasiy reformalar, aymaqtıń turmıs parawanlıǵın asırıwda mámlekettiń finanslıq qollap-quwatlawınıń áhmiyeti úlken. Bul, óz náwbetinde, mámleket tárepinen qarjılandırıw sistemasında ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń ámeldegi bir siyasiy-ekonomikalıq reformalar menen birge alıp barılıp atırǵanınıń nátiyjesi esaplanadı.