O’zbekistan respublikasi

Organikalıq seziwler
Organikalıq seziwlerdiń retseptorları ishki organlarda, qızıl óńeshte, asqazanda, ishek, qan tamırları, ókpe hám usı sıyaqlılarda jaylasqan boladı. Ishki organlardagi processler organikalıq seziwler retseptorlarınıń qózǵatıwshıları bolıp tabıladı. Olarga tómendegiler kiredi; a) Awiriwdi seziwler;
b) shóllegendi seziwleri;
v) qolaysız tuyǵular;
g) ashlıqti seziw.
Analizatorlar seziwsheńliginiń xızmetindegi qozǵawshılarǵa kónigiwiniń tásiri astında ózgeriwi beyimlesiw dep ataladı. Bunda Ulıwma nızamshılıq tómendegiden ibarat boladı: kúshli qozǵawshılardan kúshsizlerge ótiw de sezgirlik asadı, kúshsizlerden kúshlilerge ótiw de – kemeyedi. Túrli analizatorlar sistemalarınıń beyimlesiw dárejesi birdey bolmaydı: bolıp beyimlesiw taktil, temperaturalı, iyis biliw hám kóriw seziwlerinde, ázzi beyimlesiw – esitiw hám awırıwdı seziwleri de baqlanadı. Olardıń arasınan iyis biliw hám taktil analizatorlar tez pát penen beyimlesedi. Yad iyisine tolıq beyimlesiw bir minuttan soń júz beredi. Úsh minuttan soń basım seziwi qozǵatıwshınıń 1/5 kúshin sáwlelendiredi. Qarańǵılıqqa tolıq beyimlesiw ushın 45 minut kerek boladı.
A.V. Petrovskiy avtorlıǵında basıp shıǵarılǵan sabaqlıqta beyimlesiw hadiysesinińúsh túri keltiriledi: qozǵatıwshınıń dawamlı tásirinde seziwdiń tolıq ǵayıp bolıwındaǵi beyimlesiw; kúshli qozǵatıwshınıń tásiri astında seziwdiń pásiyiwindegi beyimlesiw. Beyimlesiwdiń bul eki turin «unamsız beyimlesiw» atamasi astında birlestiredi, sebebi onıń nátiyjesinde analizatorlardıń seziwsheńligi kemeyedi; kúshsiz qozǵatıwshı tásirinde sezgirliktiń asıwı da beyimlesiw dep ataladı. Beyimlesiwdiń bul turi unamlı beyimlesiw bolıp esaplanadı. Bul túrge, máselen, qarańǵılıq tásirinde kóriw analizatori seziwsheńliginiń baqlanatuǵın qarańǵılıqqa beyimlesiw kiredi.
Beyimlesiw hádiysesin retseptor xizmetinde qozǵatıwshınıń dawamlı tásiri astında júz beretuǵın shetki ózgerisler járdeminde túsindiriw múmkin. Bizge belgili, jaqtılıq tásirinde kóz tor perdesi tayaqshalarındaǵı kóriw toyǵın qızıl reńi asıp ketedi. Qarańǵılıqta bolsa, kerisinshe, qızıl reń tiklenedi, bul sezgirlikti asırad.
Beyimlesiw hádiysesi analizatorlardıń oraylıq bólimlerinde keshetuǵın processler járdeminde de túsindiriledi. Uzaq waqıt dawamındaǵı qozǵalıs nátiyjesinde bas miy qabıǵı sezgirlikti kemeyittiretuǵın ishki qorǵanıw tormozlanıwı baqlanadı. Tormozlanıwdıń rawajlanıwı basqa oshaqlardıń kúshli qozǵalısin keltirip shiǵaradi, bul bolsa jańa sharayatlarda sezgirliktiń asıwına járdem beredi .
Beyimlesiw maqsetke muwapıq bolǵan biuogiyalıq áhmiyetga iye. Ol kúshsiz qozǵatıwshılardı sáwlelendiriwde qatnasadı hám analizatorlardı kúsh li qozǵatıwshılar tásirinde qorǵaydı.
Seziwler jedelligi tek qozǵatıwshılardıń kúshi hám retseptor beyimlesiwiniń dárejesine baylanıslı bólmay, belgili bir waqıt ta basqa seziw-tuyǵu organlarına tásir kórsetiwshi tásirlerge de baylanısli bolıp tabıladı. Basqa analizator xizmeti tásirinde analizator seziwsheńliginińózgeriwi seziwlerdińóz ara tásiri dep ataladı. Sezgirliktińózgeriwi analizatorlar ortasındaǵı qabırshaq arqalı baylanısları, bolıp dárejede bir waqıt taǵı induksiya nızamı menen túsindiriledi. I.P. Pavlov boyın sha, kúshsiz qozǵatıwshı úlken jarti sharlar qabıǵındaǵı arqayın tarqalıwshı (irradirlovchi) qozǵalıs processin payda etedi. Qozǵalıs processiniń irradiaciyasi nátiyjesinde basqa analizatordıń seziwsheńligi asadı. Kúshli qozǵatıwshi tásirinde, kerisinshe, jámleniwge beyim bolǵan qozǵalıs processi júzege keledi. Óz ara induksiya nızamına kóre, bul jaǵday oraylıq bólimlerdegi basqa analizatorlardıń tormozlaniwına hám seziwsheńliginiń pásiyiwine alıp keledi.
Seziwlerdińóz ara tásir nızamshılıǵı tómendegidan ibarat: qanday da bir analizatorlar sistemasındaǵı kúshsiz qozǵatıwshılar basqa sistemanıń seziwsheńligin asıradı, kúshli qozǵatıwshılar bolsa kemeyittiredi. Máselen, kúshsiz dám biliw seziwleri kóriw seziwsheńligin asıradı, esitiw hám kóriw seziwleri ortasinda óz ara tásir kúzetiledi. Analizatorlardıńóz ara tásirleniwi hámda, hár dayım shınıǵıwlar nátiyjesinde sezgirliktiń asıwı sensibilizaciya dep ataladı. A.R. Luriya sensibilizaciya túrine kóre, sezgirlik asiwınıń eki tárepin ajıratıp kórsetedi. Birinshisi dawamlı, belgili birózgeshelikler hám organizmde júz beretuǵın bir tegis ózgerislerge baylanıslı bolǵanı ushın obekttiń jası anıq jaǵdayda sezgirliktińózgeriwi menen baylanıslı boladı. Izertlewlerdiń kórsetiwinshe, seziw-tuyǵusı organları seziwsheńliginiń kúsh liligi jas ótiwi menen asıp barıp, 20-30 jaslarda eń bolıp shóqqiǵa shiǵadi, keyinshelli bolsa áste-aqırın páseyip baradi. Sensibilizaciya túrine kóre, sezgirlik asıwınıń ekinshi tamanı waqıt shalıq ózgesheligine iye bolıp, fiziologiyalıq , sonday-aq, subekt jaǵdayına tásir kórsatiwshi psixologiyalıq tásirlerge baylanıslı boladı.¹⁶[3]
Seziwlerdińóz ara tásirleniwinde sinesteziya, yaǵnıy, qozǵalıs tásirinde basqa analizatorlarga mas bolǵan bir qıylı seziw analizatorınıńpayda bolıwı sıyaqlı jaǵday hám kúzetiledi. Máselen, adamda sesler tásiri astında reńli seziwler payda bolıwı múmkin, bazı bir reńler jıynaǵı bolsa óz náwbetinde temperatura sezgirligine tásir kórsetedi. Hámmege belgili, bolıp seslerdi «ashıq» reńler menen, tómeń ilerin bolsa «toq» reńler menen bahalaymız.
Sinesteziya seziwlerdińishki-sezimlerdiń dárejesin kúsheytedi. Sinesteziya hádiysesi hámme modalliklerge tuwrı keledi. Sonı aytıp ótiw lazım, sinesteziya individual (jeke) tárizdeparıqlanadı.. Sinesteziyaǵa bolıp qábileti bar adamlar bar, basqalarında bolsa u Ulıwma baqlanbaydı. A.R. Luriya ózinińkitabındabayan etilgen ataqlı mnemonist SH. ni tereńúyrenipshıqqan. Bul adamda sinesteziya júdáanıq sáwlelengen. Ol barlıqdawıslardı boyalǵan halda kórgen hám kóp
jaǵdaylardaoǵanmúrájáát etken adamnıńdawısı, máselen, «sarı reńde hám asıǵıs» dep táriyiplengen. Esitilgen dawıslar onda túrli reńlerdegi (ashıq sarı reńnen binafsha reńge shekem) kóriwseziwlerin oyatqan.qabıl etiletuǵın reńler ol tárepinen «jarańlı» yamasa «baylanıslı», «shor» yamasa «duzlanǵan» sesler sıpatında sezilgen. Solay etip, sinesteziya hádiysesi – insanorganizmi analizatorlar sistemasınıń bárqullaóz ara baylanısta bolıwınan, obektiv dúnyanıseziw arqalı sáwleleniwinen derek beredi.¹⁷[3]