O’zbekistan respublikasi

4.Este saqlawdı úyreniw metodları hám ámeliy usınısları.
Insan este saqlawın jaqsılawdıń kóplegen usılları bar. Mnemotexnik usıllarınıńáhmiyeti yadqa alınıwı zárúr bolǵan materialdı belgili túrde dúziwden ibarat . Mine usınday usıllardan bazı birewlerin atap ótemiz.
Turaqlastırıw metodı maǵlıwmattı turaqlılıq penen baylanıslı bolǵan taqmaq, qoshıq, qatarlarǵa ótkiziwden ibarat .
Emocional assotsiaciyalaw metodı este alıp qalınatuǵın materialdıń insan ishki keshirmeleri menen baylanısına tiykarlanǵan. Insandaǵı kúshli seziw-tuyǵılar hám keshirmeler payda etetuǵın material ańsat este alıp qalınıwı anıqlandı. Materialdı jaqsı hám ańsat este saqlap qalıw ushın bul materialdı yadlap atırǵan adamda qızıǵıwshılıq oyatıwı kerek.
Baylanıslar metodı teksttiń tayanısh sózlerin bir ǵana anıq paydaǵa, jalǵız hikayaǵa birlestiriwden ibarat.
Orınlar metodı kóriw assotsiaciyalarǵa tiykarlanǵan: este saqlap qalıwı kerek bolǵan nárseni anıq qıyalına keltirip, oniń obrazın este saqlawda ańsat tabıw múmkin bolǵan orın obrazı menen birlestiriw zárúr. Bul metod nárseler hám orınlar izshilligi tárepinen belgilengen assotsiaciyalarǵa tiykarlanǵan.
Hár dayım baǵdar sıpatında jumıs ornına shekem bolǵan jol, bólmedegi xanalar hám xanalar ishkerisindegi óz aldına «orınlar» (divan, shkaf, kreslo hám basqaları) jaylasıwı xızmet qılıwı múmkin. Orınlar belgili izshillikte nomerlenedi hám este alıp qalınıwı zárúr bolǵan deneler kóriw obrazların este saqlawda tastıyıqlanǵan halda tańlanǵan baǵdar boyınsha jaylastırıladı. Usı tárizde zárúr material belgili izshillikte este alıp qalınadı.[2]
7.Ámeliy usınıslar.
Insanǵa kóplegen hár túli nárseler hám waqıyalar óz tásirin kórsetedi, lekin bir qansha múddetten keyin biz qabıl etilgen nárselerden bazı birewleriniń obrazların tosattan yamasa bilgen halda este saqlawımızdı tiklewimiz múmkin. Bul waqıya eleslew dep ataladı. Kóz-qaraslardı este saqlawdiń birinshi hám emocional tásir obrazlarınan parıqlaw zárúriyatına itibar qaratıw lazım.
Este saqlawdiń bilemshii obrazları dep, tikkeley obekttiń qabıl qılınǵanınan soń payda bolatuǵın hám waqıt penen ólshenetuǵın hám waqıt aralıǵında saqlanıp qalatuǵın obrazlarına aytıladı. Máselen, bir-eki minut bir nárse – rol’shka, stul lampası, súwretke tigilip turıń, soń kózlerińizdi jumıp, onı ilajı barınsha jarqınıraq kóz aldıńızǵa keltiriwge háreket qılıń. Siz tez arada sóniwshi hám joq bolıp ketetuǵın jarqın hám janlı obrazdı payda etesiz. Este saqlawdiń birlemshi obrazları izshil obrazlarǵa uqsas belgili ózgesheliklerine iye boladı:
a) obektti qabıl qılıwdan soń payda boladı; b) dawamlılıǵı júdá az; v) jarqınlıǵı,
janlılıǵı hám kórgizbeliligi kórgizbeli qarasqa qaraǵanda kóbirek boladı; g) jekke qabıl etiw tamırına iye, Ulıwma lastırıwdan ibarat bolmaydı.
Ekinshi tárepten, olar izshil obrazlardan parıqlanatuǵın haqıyqıy qaraslarǵa jaqınlastıratuǵın qásiyetlerge iye. Birinshiden, este saqlawdiń birlemshi obrazları qabıl etiwde dıqqattıń belgili obektke baǵdarlanǵanlıǵına baylanıslı. Ekinshi den, jarqın izshil obrazdı payda etiw ushın uzaq waqıt (15-20 sanıya) belgili obektke tigilip turıw lazım, este saqlawdiń jarqın birlemshi obrazları bolsa dawamlı bolmaǵan qabıl etiw (1-2 sek.) waqıt aralıǵında boladı.[1]
Emocional tásir obrazları dep, bir jınıslı obektler yamasa kúshli seziw tásir kórsetken obektti dawamlı qabıl qılǵannan soń sanada júdá janlılıq penen payda bolatuǵın erksiz obrazlarǵa aytıladı. Máselen, zammarıq terip, toǵayda uzaq waqıt sayır etken adam uyıqlawǵa jatıp, kózlerin jumǵanda oniń sanasında toǵay kórinisleri, japıraqlar, otlar obrazları jeterli túrde jarqın reńlerde payda boladı. Yamasa, qanday da bir namanı tıńlaǵanıńızdan soń ol uzaq waqıt «qulaqlarıńız astında jar salıp turadı». Kóbinese, bul seziwlerdi keltirip shıǵarǵan qosıq bolıp shıǵadı. Emocional tásirli obrazlar anıqlıǵı hám kórgizbeliligi hám erksizligi, sonday-aq, Ulıwma lastırıwǵa iye bólmagan qabıl etiwdińápiwayı nusqası ekenligi menen izshil obrazlarǵa uqsas boladı. Lekin olar izshil obrazlardan qabıl etiwden waqıt boyınsha bir nesha saatlar, bazı birde bolsa hátte bir neshe kúnler menen ajıratılǵan bolıwı menen parıqlanadı. Barlıq adamlar bir-birinen ol yaki bul kórinistegi kóz-qaraslardıń olar ómirinde atqaratuǵın poline kóre belgilenedi. Bazı birewlerinde kóriw, basqalarında – esitiw, qalǵanlarında – háreketli qaraslar ústinlik qıladı. Barlıq adamlar koz aldına keltiriw tipinińústinligine qaray kóriw, esitiw, háreketli hám aralas kó qaraslar ústinligi sálelenetuǵın toparlarǵa ajıratılıwı múmkin.
Kóriw tipine belgili shaxs tekstin eske tusiredi, kitap betin kóz aldına keltirip, qıyalıy onı oqıy aladı. Eger qanday da bir sanlardı, máselen telefon nomerin eslep qalıw kerek bolıp qalsa, onı qaǵazda jazılǵan túrinde kóz aldına keltiredi.
Esitiw tipine adam tekstti yadlap, aytılıp atırǵan sózlerdi esitkendey boladı.
Sanlar da esitiw obrazı formasında yadta saqlanadı.
Hárekeli tipke belgili adam tekst yamasa sanlardı yadta saqlap qalıw ushın olardı ishinen qaytaradı.
Soni aytıp ótiw lazım, jarqın sáwlelengen kóz qaras tiplerine iye bolǵan insanlar jú’dá kem ushıraydı. Kópshilik adamlarda ol yamasa bul dárejede qaraslardıń barlıq kórsetip ótilgen tipleri bar boladı, hám usı adamda qaysı tip jetekshi orındı iyeleytuǵınlıǵın aniqlaw qıyın boladı. Usı jaǵdayda individual ayırmashılıq tek ǵana kóz qaraslar ústinliginde emes, balkim, kóz-qaraslardıńózine tán ekenligin de sáwlelendiredi. Mine usınday, bazı bir adamlarda kóz qaraslardıń barlıq tipleri jarqınıraq, janlıraq hám tolıq túrde sáwlelendirilse, bas qalarda ol yaki bul dárejede reń siz hám sızılmalarǵa tiykarlanǵan boladı. jarqın hám janlı qaraslar ústinligi baqlanatuǵın adamlar kózqaraslardıńobrazlı tipine tán. Bunday adamlardıń psixik turmısında qaraslarúlken áhmiyetke iye. Máselen, qanday da bir waqıyalardı eslep, olar qıyalıy bul waqıyalarǵa tiyisli bolǵan óz aldına kórinislerdi «kóredi»; bir nárse haqqında pikir júritip yamasa sóz etip, kórgizbeli obrazlar hám t.b.lardan keń paydalanadı. [2]
Bir qatar izertlewler nátiyjelerine kóre, balalar turmısındaǵı hádiyseler haqqındadaǵı birinshi este saqlawlar 1,5 jasta payda boladı. Soniń ushın ayne usı waqıtta balalarda «erkin kóz qaraslar» payda boladı. Úsh jasqa kelip bolsa, kóriw qarasları bala ómirinde úken ahmiyetti quraydı . Eki jasta sóylew qarasları joqarı rawajlanıw shegine jetedi. Bunday koz qaraslarsız balanıń sóylewin iyelewi, onińúlkenler menen qarımqatnas processlerin ámelge asırıp bolmaydı.
Kóz qaraslar mektepke shekemgi jastaǵı bala ning psixik ҳayotida óta muҳim órinni iyelleydi lar. Ádette , Bul jastaǵı bala obrazlar járdeminde kórgizbeli pikir júritedi. Lekin balalardaǵı birlemshi qaraslar jarqın bolmaydı. Psixologiyalıq izertlewlerge kóre, kóz-qaraslardıń anıqlıǵI hám jarqınlıǵı shınıǵıwlardı orınlaw tásirinde asıp baradı. Qaraslar rawajlanıwınıńáhmiyetli shárti bolıp jeterli túrde bay bolǵan persteptiv maǵlıwmatlardıń bar ekenligi esaplanadı. Bunday tastıyıqlanıwınıńáhmiyeti kóz-qaraslardıń qabıl etiwdińádettegi usılına baylanıslılıǵınan ibarat hám bul jaǵday anıq shınıǵıwlardı sheshiwde esapqa alınıwı zárúr. Máselen, kópshilik chet tilindegi sózlerdi kóriw arqalı, óz ana tilindegi sózlerdi bolsa esitiw-háreket arqalı kóz aldına keltiredi. Bul óz tilimizdi bárqulla esitiwimiz hám adamlar menen qarım-qatnas procesinde sóylewdi úyreniwimiz, shet tildi bolsa, ádette, kitaplar járdeminde úyreniwimiz benen túsindiriledi. Nátiyjede shet tilindegi sózlerdi tasavvur qılıw kóriw obrazları kórinisinde qáliplesedi.
Oqıtıw procesinde kóz-qaraslardıń persteptiv obrazlar tiykarında qáliplesiwin esapqa alıw kerek. Kóz qaraslardan erkin túrde paydalanıw ushın oqıwshı tuwrı kelgen persteptiv obrazlar tiykarında belgili túrdegi kóz-qaraslardı qáliplestirip alıwı hám olardı qollanıw ámeliyatına iye bolıwı zárúr. Kóz qaraslardıń rawajlanıwınıńáhmiyetli basqıshı bolıp, olardıń erksiz payda bolıwınan kerekli kóz-qaraslardı erkli payda etiw tájiriybesine ótiw bolıp esaplanadı.[2]