O’zbekistan respublikasi

Psixologiya ilim sipatinda. Ilimiy hám turmisliq psixologiya bar ekenligi bizge belgili. Psixologiya predmeti tiri janniń hár qiyli ishki hám sirtqi ko`rinislerindegi psixikasi, oniń bul ko`rinisler hám protsessler arasindaǵi korrelyatsiya, sub`ekttiń sotsialliq qatnasindaǵi
Shiǵis oyshilariniń psixologiyaliq ko`z-qaraslari:
Xorazmiy-Turanniń pútkil dúńyaǵa taniqli alimlarinan biri Muhámemed Ibn Mussa Xorazmiy bolip, ol shama menen 783-jilda tuwilip, 850-jilda Baǵdadta qaytis bolǵan.
Oniń atin tariyxta qaldirǵan shiǵarmalarinan – biri «Al muqabama» bul shiǵarma Batis hám Shiǵis alimlarina algebra páni boyinsha dástúr sipatinda xizmet etedi. «Algoritm», «Algebra» degen atamalar Xorezmiy ati menen baylanisli Xorazmiy sezimlik hám aqiliy biliwdiń o`zine tán o`zgeshelikleriniń mánisin, o`z-ara baylanisin aytip o`tedi. Aqiliy biliw sezimsiz bolmaydi. Sezimlik biliw barliqtiń sirtqi tárepleri haqqinda bilim beriw o`zegi. Aqiliy biliw járdeminde insan nárse hám hádiyselerdiń quramali ishki dúzilisin, áhmiyetin, nizamliqlarin bilip aladi.
Mussa Xorazmiydiń shiǵarmalari jaratqan táliymati psixologiyaliq, filosofiyaliq ko`zqaraslari házirgi dáwir ushin úlken ǵáziyine, erkinliginiń ushin xizmet etetuǵin biybaha ruxiy bayliq bolip tabiladi.
Farabiy - Pútkil dúńyaniń úlken húrmetine iye ulli alimlariniń biri Abu Nasr Farobiy 873-jili Forob awilinda dúńyaǵa kelgen. Aristotelden keyingi ekinshi muǵallim, Shiǵis Aristoteli degen at penen tanilǵan. Farabiy biliwde eki basqishti sezimlik hám aqiliy biliwdi ayiradi, sezimlik biliw barliqtiń sirtqi qásiyetleri haqqinda bilim beriw o`zegin, aqiliy biliw sezimlik biliwsiz payda bolmaydi deydi. Farabiy insan oniń seziwi aqili materialliq dúńya rawajlaniwiniń o`nimli dep esaplaydi.
Ibn Sina - Abu Ali Ibn Sina (980-1037) «Shayxur Rais», «Olimlar olimi» pútkil dúńya pániniń ulli arbabi. Ibn Sina seziwdi sirtqi hám ishki seziwlerge bo`ledi. Sirtqi seziwler insandi sirtqi dúńya menen baylanistiradi. Ishki seziwler aqil oylawi eslep qaliwi, úlken áhmiyetke iye ekenligin aytip o`tedi.
Ibn Sina miydi barliq seziwlerden bariwshi nervler orayi Ulıwma insan nerv sistemasiniń orayi ekenligi haqqindaǵi tálimattin aldi súredi. Organizmde júz berip atirǵan protsessler menen soniń ishinde nerv sistemasi menen ko`plegen emotsional jaǵdaylar, stressler baylanisli. Birinshilerden bolip buni X ásirdiń belgili ilimpazi Ibn Sina dálillegen. Psixiologiyaliq qubilislardiń fiziologiyaliqlardan ǵárezliligin izertley otirip, zamanago`y psixologiyada «assotsiativ eksperiment» dep atalǵan metodikani islep shiqti. Bul eksperiment adam ushin emotsional áhmiyetli bolǵan so`z yamasa oy, dem aliw, pul`s, reaktsiya waqti hám t. basqani payda etetuǵinliǵin aniq ko`rsetti. Bul faktke belgili shinliq detoktorlari da qurilǵan, bunda somatikaliq protsesslerdegi buriliw (qiysayiw), o`tirik juwaplardi diagnostikalaydi.
Ibn Sina sonday-aq, «eksperimental nevroz» dep atalǵan qubilisti izertlewdi aldin ala sezgen, tájiriybeni o`tkergen.
Eki qoyǵa birdey ot-sho`p berildi. Biraq birinshisi normal jaǵdayda, al ekinshisi bolsa qasina qasqir baylanǵan jaǵdayda awqatlanǵan. Qorqiw bul qoydiń minez-qulqina hám as sińiriwine tásir etti. Ol birinshi qoy menen teńdey awqatlansa da, tez arada júdá azip, o`lip qaldi. Solay etip, tereń somatikaliq qozǵalista qarama-qarsi emotsional táshwishlerdiń (awqatqa talap bir tárepten, ekinshi tárepten-qorqiw) rolin aniq ko`rsetken.
Beruniy-Xorezmli alim Abu Rayxan Beruniy (973-1048) oniń psixologiyaliq ko`z qaraslari – biliw protsessleri seziwden baslaniwi hám oylawǵa ko`teriledi belgili nárselerden belgisiz nárseler hám hádiyselerdi biliwge qaray rawajlanip baradi. Biliw protsesslerinde sezimlik biliw-seziw, qabil etiw, este saqlawǵa bularsiz tabiyat hádiyselerin haqqinda pikirdi payda etiw múmkin emes dep keltiredi.
Biliw protsessinde baqlaw, salistiriw úlken áhmiyetke iye ekenligin aytadi. Insanniń este saqlawiniń jaqsi boliwi hámme nárselerge jaqsi tez, hám ańsat este qaladi deydi.
Navoiy- Alisher Navoiy (1441-1501) dúńya júzi páninde o`shpes iz qaldirǵan ulli o`zbek shayiri, alimi oyshili bolip tabiladi. Oniń filosofiyaliq – insan o`ziniń bes seziw aǵzalari arqali sirtqi dúńyani bilip aladi. Duris aniq maǵliwmatlarǵa iye boladi, olardi miyde oylaw járdeminde Ulıwma lastiradi, qayta isleydi, keyin ala juwmaq shiǵaradi deydi.
Psixikaniń is-háreket nizamlarin túsiniwde seziw organlari hám nerv sistemasi jumisin úyrengen fiziologlardiń jetiskenlikleri úlken áhmiyetke iye. Qabil aliwdiń psixofiziologiyalari boyinsha birinshi izertlewler XI ásirde arab ilimpazi Ibn al`-Xaysam tárepinen baslandi, ol ko`riw arqali qabillaw protsessinde tuwri optik nátiyjelerge sanali túrde bolmasa da qosimsha psixikaliq aktler qosiladi, hám nátiyjede qorshaǵan átiraptaǵi zatlardiń, oniń ko`lemi h.t.b. formasin qabil aliw payda bolatuǵinliǵin ashti. Ob`ektlerdi toliq qabillaw ushin ko`zler háreketi-ko`riw ko`sheri awisiwi zárúr. Usiniń nátiyjesinde organizm avtomatik túrde operatsiyani ámelge asiradi.