O`zbekistan Respublikasi Xalk Bilimlendiriu minstrligi Ajiniyaz atindag`i Nokis mamletlik pedagogikalik institut
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
|
20%-i Taqiyatas qalasina tuwra keledi.
Awil-xojalig`i. Qaraqalpaqstan Respublikasi O`zbekstannin` 5,4% paxta shiyki zati, 3,6% pille, 10,7% paliz eginleri, 4,9% go`sh, 3,6% su`t, 8,9% qarako`l terisi, 49,7% calisin jetkerip beredi (2000-j.). Qaraqalpaqstan awil-xojalig`inda sharwashiliq salistirmali u`stin turadi. Onin` u`lesine, uliwma agrar taraw o`nimlerinin` 57,2%-i tuwra keledi, qalg`an 42,8%-i bolsa diyxanshiliq beredi. Sharwashiliqta en` o`nimdar taraw qoyshiliq, qaraqko`l qoylarin bag`iw ha`m ju`n, teri o`nimlerin jetistiriw esaplanadi. Egin maydani son`g`i jillarda barliq xojaliq tu`rlerinde 340-390 min` gektardi quraydi (O`zbekstanda 3775 min` ga). Sonnan shama menen 1/3 bo`limi da`n (tiykarinan sali), 35%-ke jaqini paxta, 20%-ten ko`bi jem-sho`p, 7-9%-i paliz eginleri menen ba`nt. Bir jilda 150-170 min` tonna a`tirapinda sali, 130-180 tonna paxta shiyki zati alinadi. Saligershilikte hasildarliq 20 ts.ga jetedi, al paxtada bul pa`s da`rejede. Qaraqalpaqstan Respublikasinda jaylaw sharwashilig`i rawajlang`an, jem-sho`ptey tiykarinan jon`ishqa jetistiriledi. Iri shaqli qaramallar sani 397 min` bas a`tirapinda, qoy-eshkiler 443 min` bas, jilqilar 17 min` ga.g`a jaqin, tawiqlar bolsa 650 min`nan ziyat (2001). Awil-xojalig`i tarawi boyinsha Ellikqala, Beruniy, A`miwda`r`ya, To`rtku`l rayonlari ajiralip turadi. Olardin` ha`r biri Qaraqalpaqstan agrar taraw o`niminin` 10%-ten ko`bin beredi. Al Moynaq ha`m Bozataw rayonlarinda bul tarmaq pa`s rawajlang`an. Qaraqalpaqstan Respublikasinda sotsial tarawlar da rawajlanip barmaqta. Bul mashqala Aral boyi regionindag`i ekologiyaliq jag`daydi jaqsilaw regional da`stu`ri shen`berinde sheshilip barilmaqta. Awil infrastrukturasi da jaqsilanip barmaqta. Misali, oraylasqan taza ishimlik suwi menen ta`miyinleniw da`rejesi ortasha 62,3%-ke, ta`biyiy gaz benen 87,3%-ke ten`.
Transport ha`m sirtqi ekonomikaliq baylanislar. 2000-jilda barliq transport qurallari menen 52,9 mln tonna xaliq xojalig`i ju`kleri jo`netilgen (ju`k aylanisi 1346 mln tonna/km, sonnan avtomobil` transporti 49,4 mln tonna (443,4 mln tonna\km), temir jol 3,5 mln tonna (902 mln tonna/km). Qaraqalpaqstan Respublikasi territoriyasinan O`zbekstandi Rossiya
menen baylanistiriwshi Taqiyatas-Beynew temir joli o`tedi. Sonin` menen birge Qon`irat-No`kis-Shimbay bag`dari boyinsha jolawshilar tasilmaqta. Ha`zirgi waqitta U`shqudiq, Miskin-No`kis temir joli qurilip, iske tu`sirildi. Sirtqi sawda aylanisi 110 mln AQSh dollarina ten`, usinnan eksport 52,6 ha`m import 56,5 mln dollar. Eksporttin` 80-85% paxta talshig`ina tuwra keledi, importi bolsa mashina ha`m a`sbap-u`skeneler, aziq-awqat o`nimleri tiykarg`i orindi iyeleydi.
Ishki o`zgeshelikleri
Qaraqalpaqstan territoriyasi to`rt tiykarg`i ekonomikaliq rayonlarg`a bo`linedi: batis, shig`is, orayliq ha`m qubla. Bunnan tisqari Moynaq ha`m Bozataw rayonlari shen`berinde arqa rayon da ajiratiliwi mu`mkin. Belgilengen territorial quramlar arasinda batis, arqa ha`m shig`is rayonlardin` ekonomikaliq ha`m demografiyaliq potentsiali bir qansha pa`s, orayliq ha`m qubla regionlar bolsa bir qansha rawajlang`an. 1. Batis rayon - quramina Qon`irat, Shomanay ha`m Qanliko`l rayonlari kiredi. Rayon Qaraqalpaqstan territoriyasinin` 45,5% ha`m xalqinin` 12,5%-in quraydi. Batis rayon u`lesine Qaraqalpaqstannin` 16%-i sanaat ha`m derlik sonsha awil-xojalig`i o`nimi tuwra keledi. Bul jerde Qon`irattin` orni joqariraq. Bul jerde jaylaw sharwashilig`i rawajlang`an. Janilg`i ha`m ximiya sanaati da joqarilap barmaqta.
2. Arqa rayon - Moynaq ha`m Bozataw rayonlarinan quralg`an bolip, og`an Qaraqalpaqstan Respublikasinin` 23,4% maydani ha`m xalqinin` tek 3,2%-i tuwra keledi. Ol Qaraqalpaqstan sanaat o`nimlerinin` tek 1,2%-i, awil-xojalig`inin` 2,5%-in beredi. En` iri qalasi - Moynaq qalasi (13,6 min` adam).
3. Orayliq rayon - No`kis qalasi ha`kimiyati, No`kis ha`m Xojeli rayonlarin birlestiredi. Territoriyasi Qaraqalpaqstan Respublikasinin` 2,0%, xalqinin` 32,5%, sanaat o`nimi 55%, awil- xojalig`i o`nimi 12,15%-ke ten`. En` rawajlang`an rayonlardin` biri. Region negizin No`kis-Xojeli sanaat tu`yini ha`m usi atamadag`i qala agromeratsiyasi quraydi.
4. Shig`is rayon - Qarao`zek, Shimbay, Kegeyli ha`m Taxtako`pir rayonlarinan ibarat. Maydani 17,6%, xalqi 15,6%, sanaati 10-12%, awilxojalig`i boyinsha 20-22%-ti quraydi. Tiykarg`i qalasi Shimbay 33,1min` adam jasaydi.
5. Qubla rayon - quramina A`miwda`r`ya, Beruniy, To`rtku`l ha`m Ellikqala rayonlari kiredi. Rayon Qaraqalpaqstan Respublikasinin` territoriyasinin` 7,1%-in, xalqinin` bolsa 36,2%-in quraydi. Bul jerde agroindustrial kompleksi, sonnan paxta ha`m sali jetistiriw, awil-xojaliq o`nimlerin qayta islew sanaati rawajlang`an. Rayon Qaraqalpaqstanda sanaat o`niminin` shama menen 20-22%-in ha`mde awil-xojalig`inin` 45-48%-in ta`miyinleydi. Tiykarg`i qalalari Beruniy (53 min`) ha`m To`rtku`l (49 min` adam).
Qaraqalpaqstan Respublikasinin` ishki ekonomikaliq rayonlarinin` mashqalalari ha`m rawajlaniw bag`darlari da ha`r qiyli. Misali, Orayliq rayon o`zinin` a`hmiyetin saqlag`an halda jaqin keleshekte qublanin` rawajlaniwi ja`nede jedellesedi. Bug`an U`shqudiq-Miskin-No`kis temir jolinin` ashiliwi da sebep boladi. Keyingi na`wbet Batis rayong`a kelse kerek, bul U`stirt qazilma bayliqlarinan paydalaniw menen baylanisli. Shig`is rayon rawajlaniwi uzaq keleshekte Taxtko`pirden shig`isqa Qazaqstannin` tutas territoriyasina temir jol qurilisi, Shimbay duz ka`nlerinin` iske tu`siriliwi menen baslansa a`jep emes. Territoriyalardin` bunday rawajlaniw o`zgeshelikleri Qaraqalpaqstan Respublikasinin` siyasatinda o`z sa`wleleniwin tabadi.
1.2. Xorezm wa`layati
Wa`layat 1938-jilda O`zbekstan quraminda du`zilgen. Ha`zirgi ku`nde ol 10 awilliq rayonlardan ibarat: Bog`at, Gu`rlen, U`rgensh, Xiva, Xanqa, Shavat, Yangiarik, Yangibazar, Qosko`pir ha`m Xazarasp. Xorezm wa`layatinin` maydani 6,05 min` km 2 ha`m bul jag`inan ol respublikada Andijan ha`m Sirda`r`ya wa`layatlarinan u`lkenirek. Wa`layat xalqi (1.01.2002-j.) 1370 min` adam. Administrativ orayi - U`rgensh qalasi.
Geografiyaliq orni ha`m ta`biyiy bayliqlari. Wa`layat A`miwda`r`yanin` To`mengi bo`liminde O`zbekstan Respublikasinin` arqa-batisinda jaylasqan. Qaraqalpaqstan Respublikasi ha`m qublada Buxara wa`layati menen, batista ha`m qubla-batista Tu`rkmenistan ma`mleketi menen shegaralas. Wa`layat territoriyasinin` tiykarg`i bo`limi A`miwda`r`yanin` shep qirg`ag`inda jaylasqan. A`miwda`r`ya bay tariyxiy ha`m ma`deniyatqa iye bolg`an Xorezm ta`g`dirinde u`lken rol` oynag`an. Bul da`r`ya Xorezm wa`layati ha`m qon`si territoriyalar sotsial-ekonomikaliq rawajlaniwinin` tiykarg`i tariyxiy geografiyaliq faktori esaplanadi. Wa`layat jer u`sti du`zilisi onsha quramali emes, onin` territoriyasi Turan pa`st tegisligine kiredi. Jer qa`ddinin` salistirma ba`lentligi da`r`yadan uzaqlag`an sayin qublag`a qaray biraz ko`terilip baradi. Bunday geomorfologiyaliq jag`day ha`m ol menen baylanisli jer asti suwlarinin` jaylasiwi xaliqtin` jasaw jerleri ha`m xojaliq tarmaqlarin territorial sho`lkemlestiriwge o`z ta`sirin ko`rsetedi. Xorezm wa`layati ta`biyiy qazilma bayliqlarg`a onsha bay emes. Klimati kontinental ig`alliq kem. Sol sebepli bul territoriyalar a`yemnen diyxanshiliqtin` rawajlaniwi tiykarinan suw, suwg`ariw qurilislari menen baylanisli bolg`an. Solay etip, Xorezm wa`layatinin` sotsial-ekonomikaliq rawajlaniwi ko`p ta`repten agroklimatliq resurslarg`a, suw derekleri, Aral boyi ekologiyaliq mashqalalarin sheshiw ha`mde qon`si territoriyalar menen ekonomikaliq integratsiya etiwge baylanisli.
Xalqi ha`m miynet resurslari. Xorezm wa`layatinin` en` u`lken baylig`i onin` xalqi esaplanadi. Wa`layat xalqi 1989-2002-jillarda 135,5%-ke yaki ha`r jili 1,55%-ten ko`beyip otirg`an. Xaliqtin` jaylasiwinda, qon`si Qaraqalpaqstang`a uqsas, u`lken territoriyaliq o`zgesheliklerge iye. Ortasha tig`izliq 1 km 2 qa 228 adamdi qurag`an halda ol 180 adamnan (Yangibazar rayoni) 350 adamg`a shekem (Xiva rayoni) pariq qiladi. Sonday-aq U`rgench, Xazarasp rayonlarinda da xaliq bir qansha tig`iz jaylasqan. Wa`layat urbanizatsiya da`rejesi pa`s - 24%-ke jaqin, 3 qala (U`rgensh, Xiva ha`m Pitnak) ha`mde 7 qalasha (Gu`rlen, Qoshkupir, Cholish, Xazarasp, Xanqa, Shovot, Yangibazar) bar. Wa`layattin` adaministrativ orayi U`rgenshte 140 min`, ekinshi qalada Xivada 50 min` adam jasaydi. Xaliqtin` saninin` o`siwinde onin` ta`biyiy ha`reketinin` roli u`lken. Tuwiliwshiliq ha`r min` adam esabina 2001-jilda wa`layat boyinsha 22,5, o`limshilik 4,9 adamg`a, ta`biyiy o`sim bolsa 17,6 promilge ten`. Tuwiliwshiliq koeffitsienti Xazarasp, Gu`rlen ha`m Bag`at rayonlarinda joqari (26-27 promil), o`limshilik ko`rsetkishleri bolsa U`rgensh qalasinda biraz u`lken (6,5-7 promil). Balalar o`limi wa`layat boyinsha ha`r 1000 tuwilg`an balag`a 24,7-ge ten`. Wa`layatta xaliqtin` migratsiyasi Respublikanin` basqa jerlerine qarag`anda pa`s rawajlang`an. O`zbekstan boynisha tek Xorezm wa`layati awilliq jerlerinde xaliqtin` migratsiya baylanislari jaqsi. 1997-jilda wa`layat awillarina ha`mmesi bolip 2968 adam kelgen (1998-jilda 3997), ketkenler 3307 (3372) ha`m migratsiya qaldig`i 768 (625) adamg`a ten` bolg`an. Xorezm wa`layati demografiyasinin` ja`ne bir o`zgesheligi sonda, sonin` xalqi tiykarinan bir milletli esaplanadi. Uliwma xaliqtin` 650 min` adam miynetke jaramli jastag`ilar esaplanadi. Jumis penen ba`nt bolg`anlar sani 450-460 min` adam. Ra`smiy jumissiz sipatinda 2500-2540 adam esapqa aling`an. 2000-jil mag`liwmatlarina qaray, uliwma ba`nt xaliqtin` 8,8%-i sanaatta, 40,6%-i awil-xojalig`i, 8,4%-i qurilisqa tuwra keledi. 13,5%-i ta`lim, ma`deniyat, ilim-pa`n tarawlarinda ba`nt.
Ekonomikasi. Xorezm wa`layati ekonomikasi agrar-industrial bag`darg`a iye. Wa`layat O`zbekstan jalpi ishki o`nimnin` 4,5%-in, sanaat o`niminin` 2,7 ha`m awil-xojalig`inin` 6,3%-in beredi (2000-j.).
Respublika territorial miynettin` bo`listiriliwinde Xorezm wa`layati jen`il ha`m aziq-awqat sanaatina, awil-xojalig`inda bolsa paxta ha`m sali jetitirip beriwge qa`nigelesken. Ha`zirgi waqitta awilliq orinlar sotsialliq infrastrukturasi rawajlanip barmaqta. Xojaliqtin` tu`rli tarmaqlarinda 20- dan artiq qospa ka`rxanalar qurilg`an.
Sanaati. Xorezm wa`layati Respublika qurilis sanaati o`niminin` 3,5%, jen`il sanaatinin` 6,2%, paxta talshig`inin` 7,2%, aziq-awqat o`niminin` 6,8%-in beredi. G`a`rezsizlik jillarda bul jerde sanaat o`ndirisi derlik 3 barabarg`a o`sti. Sanaat sistemasinda 10-g`a jaqin qospa ka`rxanalr qurip pitkerildi. Olar qatarina ayaq-kiyim islewshi «Dorital LTD», konserva islep shig`ariwshi «Meva», sonday-aq «Koka-kola», «Uzximvent», «AloqaDEU» h.b. kiredi. Sonday-aq Qitay texnologiyasi ja`rdeminde U`rgenshte «Xorezm jipegi» toqimashiliq ka`rxanasi, Tu`rkiyanin` «Yazek» firmasi menen «Gurlantekstil», Ulli Britaniya a`sbap-u`skeneleri menen ta`miyinlengen Bag`atta meditsina paxta (vata) islep shig`ariw fabrikasi qurilg`an. Bulardan tisqari Xiva gilem kombinatina Germaniyadan a`sbap-u`skeneler keltirilgen, Bag`atta shiysha zavodi, Xozaraspta Respublikamizda birinshi qant zavodi «Xorezmshakar» iske tu`sirildi. Bulardin` ha`mmesi o`zine ta`n «Xorezm tezligin» ta`miyinleydi. Wa`layatta 74 tiykarg`i sanaat ka`rxanalari bar bolip, olardin` barlig`inda 34 min` adam xizmet qiladi. 2000-jilda 110 mln kVt/saat elektr energiyasi, 73,2 min` tonna paxta talshig`i, 900 min` m 2 gilem ha`m gilem o`nimleri, 17,9 mln tonna tazalang`an o`simlik mayi, 110 min` tonna un, 1250 mln kv m jip gezleme islep shig`arilg`an. Ko`rinip turg`aninday Xorezm wa`layatinda tiykarinan jen`il ha`m aziq-awqat sanaati jetekshilik qiladi. Bul jerde onsha u`lken quwatqa iye bolmag`an Tu`yemoyin GES-i bar. Onin` iskerligi de A`miwda`r`ya suw rejimine baylanisli. Jen`il sanaat, a`sirese toqimashiliq sanaati U`rgensh, Gu`rlen ha`m Xankada, gilem islep shig`ariw Xivada qurilg`an. Wa`layattin` barliq rayonlarinin` oraylarina paxta tazalaw zavodlari bar. Aziq-awqat sanaati Xankada (un, da`n o`nimleri ha`m jem), o`simlik mayi ha`m konserva islep shig`ariw U`rgenshte, qant zavodi Xozaraspta jaylasqan, konserva sanaati ushin shiysha idislar islep shig`ariw Bag`atta jaylasqan.
Awil-xojalig`i. Wa`layat 1999-jilda ma`mleketimizdin` 34,8% salisin, 8% paxta, 8,4% paliz, 10,9% miywe ha`m derlik sonday su`t ha`m go`shi, 10,5% pillesin, 6,2% paliz jetistirgen. 2000-jil mag`liwmatlari boyinsha Xorezm wa`layati barliq egin maydanlari 225 min` gektar a`tirapinda bolg`an. Sonnan 1/5 bo`liminen ziyati g`a`lle, tiykarinan sali menen ba`nt. Bir jilda shama menen 200 min` tonna da`n jetistiriledi, ortasha hasildarliq 28,4 ts. ga. Usi jili hawa-rayi naqulay kelgenligi sebepli sali, paxta, qant la`blebisi ha`m basqa diyxanshiliq o`nimlerin jetistiriw de biraz kemeygen; sali 40 min` tonna a`tirapinda, paxta 200 min` tonnag`a jaqin aling`an. Pille jetistiriw 1474 tonnani qurag`an. Iri shaxli mallar sani 447 min` bas, sonnan qaramallar 188 min`, qoy ha`m eshkiler 218 min` basqa jaqin. Xorezm wa`layatinda sotsial tarawlar da rawajlanip barmaqta. Xaliqtin` ta`biyiy gaz benen ta`miyinleniw da`rejesi - 91,4%, ha`r 10 min` adamg`a 50,5 karovatlar ha`m 145 adamliq ambulatoriya-poliknika orinlari xizmet etip atir. Taza ishimlik suw menen ta`miyinleniw ko`rsetkishi 64%-ti qurasa, ol Qushko`pir, Xanka, Shavat rayonlarinda 35-45%-ke ten`.
Transport ha`m sirtqi ekonomikaliq baylanislar. 2000-jilda uliwma tasilg`an ju`kler ko`lemi 33,2 mln tonnani qurag`an, onin` derlik 98%-i avtomobil` transportina tuwra keledi. Ju`k aylanisi 924 mln t/km, bunnan avtomobil` transportinda 478 mln t/km. Sonin` menen bir qatarda jolawshi transportina da u`lken itibar berilmekte, yag`niy U`rgensh-Xiva bag`dari boyinsha qalalar-ara troleybus qatnawi iske tu`sti. Sirtqi sawda aylanisi 2000-jilda 93,8 mln AQSh dollarin qurag`an. Sonnan import 24,8 mln dollar, eksport 69,0 mln dollar. Xorezm wa`layatinin` sirtqi ekonomikaliq baylanislari jaqin ha`m alis sirt elleri menen a`melge asiriladi. Sonday-aq wa`layat ekonomikasinda xaliq-ara turizmnin` de a`hmiyeti asip barmaqta. Bir 2000-jildin` o`zinde 24,6 min` turistke xizmet ko`rsetilgen.
Ishki o`zgeshelikleri. Xorezm wa`layati territoriyasi onsha u`lken emesligi, xaliq ha`m xojaliq tarmaqlarinin` salistirma tegis jaylaspag`anlig`i sebepli onin` ishki pariqlari ju`da` sezilerli da`rejede emes. Ha`zirgi waqitta O`zbekstan Respublikasi regional siyasati shen`berinde Xorezm wa`layatinin` sotsial-ekonomikaliq rawajlaniw da`stu`ri islep shig`ilg`an. Bul da`stu`rge muwapiq keleshekte wa`layat islep shig`ariw ha`m eksport potentsialin ja`nede asiriw, sotsial-ekonomikaliq ha`m ekologiyaliq jag`dayin jaqsilaw, miynet resurslarinan toliq paydalaniw, xaliq-ara turizm ha`m sanaattin` awir tarmaqlarina da ko`p a`hmiyet beriw na`zerde tutilg`an.
Xorezm wa`layati sotsial-ekonomikaliq potentsialinin` rayonlar boyinsha bo`liniwi (2000-j. uliwma salistirma, % esabinda) N Rayon ha`m qalalar Xalqi Sanaati
Awil- xojalig`i Cawda aylanisi ___ xizmet
1. U`rgensh qalasi 10,5 24,7
- 36,0
26,8 2.
Pitnak qalasi 3,0
5,7 6,1
2,0 2,7
3. Xiva
qalasi ha`m
rayonlari
12,2 9,1
7,4
13,5
10,3
4. Bag`at rayoni 8,3 7,8
9,9 4,7
6,1 5.
Gu`rlen rayoni 8,0
4,8 13,7
5,0 7,3
6. U`rgensh rayoni 9,8 4,3
8,9 4,8
9,0 7.
Xanka rayoni 9,6
17,9 11,3
9,6 9,9
8. Xozarasp rayoni 10,3 11,7
7,9 8,3
6,7 9.
Shovot rayoni 8,9
6,3 9,5
6,3 7,2
10. Qushko`pir rayoni 8,9
3,5 9,2
3,7 6,5
11. Yangioriq rayoni 5,9
2,2 7,6
3,2 3,8
12. Yangibazar rayoni 4,6
2,0 8,5
2,9 3,7
Keste mag`liwmatlarinda ko`rsetiliwinshe U`rgensh wa`layat sanaat o`niminin` derlik 1/4 bo`limin beredi. Bul onin` xalqi salistirma ko`rsetkishten 2,5 ma`rte artiq. Sonin` menen birge sanaat islep shig`ariwda Xanka, Xazarasp ha`m Xiva rayonlarinin` a`hmiyeti u`lken. Awil- xojalig`inda Gu`rlen ha`m Xanka rayonlari ajiralip turadi. Olardin` ekewine awil-xojalig`i o`niminin` 25%-i tuwra keledi.
To`mengi A`miwda`r`ya ekonomikaliq rayoni O`zbekstan Respublikasinin` regional siyasatindag`i o`zine ta`n orni keleshekte de saqlanip qaladi. A`lbette bul «mashqalali regionlar»dan esaplanadi ha`m bul jerdegi bar mashqalalardi sheshiw ushin a`lbette oraydin` ha`r ta`repleme, sonday-aq finansliq qollap quwatlaniwi talap etiledi. Keleshekte Xorezm wa`layati ha`m Qaraqalpaqstan Respublikasi arasinda ekonomikaliq integratsiya protsesslerin rawajlandiriw ha`m usi negizde bir ekonomikaliq ma`kandi qa`liplestiriw za`ru`r. Qaraqalpaqstannin` qazilma resurs ha`m jer bayliqlari, Xorezmnin` bolsa miynet resurslari ha`m turizm imkaniyatlari bir-birin toltirip otiradi. Olardin` ekewi ushin uliwmaliq mashqala Aral boyi regionindag`i ekologiyaliq jag`daydi jaqsilaw, territoriyanin` basqa rayonlar ha`m qon`si ma`mleketler menen baylanislarin ku`sheytiw, infrastruktura sistemasin rawajlandiriw maqsetke muwapiq esaplanadi.
II-Bap. Qubla ekonomikaliq rayon.
Ekonomikaliq rayon quramina Surxanda`r`ya ha`m Qashqada`r`ya wa`layatlari kiredi. Uliwma maydani 48,7 min` km 2 , bul O`zbekstan Respublikasinin` territoriyasinin` 10,9%-in quraydi. Qubla regionda 4058 min` yaki ma`mleketttin` 16,2% xalqi jasaydi. Ha`zirgi ku`nde bul rayon Respublikamizda neft`-gaz, jen`il sanaat, tiykarinan paxta tazalaw sanaati, paxta, pille jetistiriw, bag`shiliq siyaqli ekonomika tarmaqlari menen ajiralip turadi. Ol ma`mlekettin` 11,5% jalpi ishki o`nimi, sonday-aq 10,6% canaat ha`m 15,7% awil-xojalig`i o`nimlerin jetkizip beredi. Biraq soni da aytip o`tiw kerek Qubla rayon u`lken ta`biyiy bayliqqa (agroklimatliq resurslar, jer maydani, janilg`i energetika, taw-ka`n ximiyasi, ren`li metallar h.b.) iye bolsada, onin` ekonomikasi ha`zirshe joqari da`rejede rawajlanbag`an. Mu`mkin, bug`an ayirim onin` ekonomikaliq ha`m siyasiy geografiyaliq orni sebep boliwi mu`mkin.
Bul kestede ko`rinip turg`aninday ko`plegen makroekonomikaliq ko`rsetkishleri rayonnin` xaliq potentsialinan bir qansha pa`s. A`sirese bul jerde xaliq tutiniw mallarin islep shig`ariw, sawda ha`m sirtqi ekonomikaliq baylanislardi jolg`a qoyiw, yaki wa`layat arasindag`i integratsiya protsessin rawajlandiriw basli regional mashqalalar qatarina kiredi.
II.1. Surxanda`r`ya wa`layati
Surxanda`r`ya wa`layati O`zbekstannin` en` qublasinda jaylasqan wa`layat bolip, ol shig`ista Ta`jikistan Respublikasi, batis ha`m arqa-batista Tu`rkmenistan ma`mleketi ha`m Qashqada`r`ya wa`layati menen, qublada bolsa A`miwda`r`ya arqali Awg`anstan menen shegaralas. Wa`layat 1941-jili 6-martta du`zilgen. Onin` maydani 20,8 min` km 2 . Surxanda`r`ya wla`ayati administrativ jaqtan 14 rayong`a bo`linedi. Olar: Angor, Bandixon, Boysun, Denaw, Jarqorg`an, Muzrobot, Altinsay, Sariaziya, Termiz, Uzin, Sherabad, Shurchi, Qiziriq ha`m Qumqorg`an. Wa`layat orayi Termiz qalasi bolip, onda 120 min`nan ko`p xaliq jasaydi. Wa`layat xalqi 1800 min` adamdi quraydi. Ol respublika territoriyasinin` 4,6%-in qurag`an halda xalqi 7,2%-ke ten`. Wa`layatqa boysiniwshi qalalar sani 2-w (bular Termiz ha`m Denaw). Rayong`a boysiniwshi qalalar bolsa 6-w. Xaliqtin` tig`izlig`i 1 km 2 qa 85,1 adam. Wa`layat territoriyasinin` u`lkenligi boyinsha respublikada Qaraqalpaqstan Respublikasi, Nawayi, Buxara ha`m Qashqada`r`ya wa`layatlarinan keyin beskinshi orinda turadi.
Ta`biyiy sha`rayati ha`m bayliqlari. Surxanda`r`ya wa`layati O`zbekstannin` en` qublasinda Surxan-Sherabad alabinda jaylasqan. Regionnin` territoriyasi onsha u`lken bolmasada onin` ta`biyiy sha`rayati respublikamiz basqa regionlarinan o`zine say o`zgeshelikleri menen ajiralip turadi. Onin` Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|