O`zbekistan Respublikasi Xalk Bilimlendiriu minstrligi Ajiniyaz atindag`i Nokis mamletlik pedagogikalik institut
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
|
territoriyasi arqadan qubalag`a, A`miwda`r`ya jag`alarina qaray pa`seyip baradi. Klimati qurg`aq subtropik bolip, O`zbekstannin` o`zinde emes, al G`MDA-nin` en` issi territoriyasi esaplanadi. Sol sebepli bul region O`zbekstannin` tiykarg`i jin`ishke talshiqli paxta bazasi ha`mde subtropik eginler rayoni esaplanadi. Surxanda`r`ya regioni arqa ha`m batis ta`repten tawlar menen oralg`anlig`i ushin arqadan keletug`in suwiq hawa ha`m batistan keletug`in ig`al hawa massalari regiong`a kirip kele almaydi. Sol sebepli jawin-shashin mug`dari az, jilina 130-180 mm a`tirapinda. En` ko`p tawlar etegine (600 mm a`tirapinda) tu`sedi. Jawin kemliginen jasalma suwg`ariwg`a iqtiyaj u`lken bolip, Surxanda`r`ya, Sherabad, A`miwda`r`ya suwlarinan u`nemli paydalaniwg`a ma`jbu`r boladi.
Tegislik bo`limlerinde suwg`arip diyxanshiliq qilinsa, taw janbawirlarinda qarizg`ar diyxanshiliq rawajlang`an. Wa`layatta mineral resurslar ha`r qiyli, a`sirese janilg`i tu`rlerinen - neft`, gaz, tasko`mir, ximiyaliq shiyki zatlardan - mineral duzlar, ku`kirt ha`mde shipali mineral suwlar tabilg`an. Tiykarg`i neft` ha`m gaz ka`nleri Kukoydi, Lolmikor, Xavotaw, U`shqizil esaplanadi. Tasko`mir Boysun ha`m Sharg`unda, tuz ka`ni Xojakende jaylasqan.
Xalqi ha`m miynet resurslari. 1.01.2002-jil mag`liwmati boyinsha wa`layatta 18 mln xaliq jasaydi. Xalqi tiykarinan ta`biyiy ko`beyiw esabinan artip barmaqta. Bul jerde ta`biyiy ko`beyiw respublika (20%) ortasha ko`rsetkishinen joqari bolip, 30% a`tirapinda. Xalqinin` milliy quraminda 82% o`zbekler, 1,5% a`tirapinda ruslar, 1,7% ta`jikler h.b. millet wa`killeri bar. Xaliqtin` jinsiy quraminda: erkekler - 49,9%, hayallar - 50,1%-ti quraydi.
Xaliqtin` ta`biyiy o`simi Bandixon, Altisay, Qiziriq, Jarqorg`an rayonlarinda joqari, al Angor, Termiz, Sariosie rayonlarinda salistirmali biraz pa`s. Xalqinin` tig`izlig`i territoriyalar boyinsha tegis emes: taw aldi ha`m tawli regionlarda ol 1 km 2 qa 5 adam, da`r`ya alablarinda 100- 200 adamg`a tuwra keledi. Miynet resurslari menen jeterli da`rejede ta`miyinlengen. Surxanda`r`ya wa`layati uliwma xalqinin` 782 min`i miynet resurslardan ibarat. Sonan 567 min`i ekonomikaliq aktiv xaliq esaplanadi. Ra`smiy esapqa aling`an jumissizlar sani 800 adam. xaliqtin` tek 20%-i g`ana qalada jasaydi.
Xojalig`i. Wa`layat ekonomikasinda awil-xojalig`i jetekshi taraw. Ol ma`mleketimiz qublasinda jaylasqanlig`i sebepli vegetatsiya da`wiri bir qansha uzaq bolip, bul da`wirde temperatura jiyindisi 500 0 -5900
0 g`a jetedi. Bul jin`ishke talshiqli paxta, qant qamis siyaqli issiliqti su`yiwshi o`simliklerdi o`siriwge qolayliq jaradi. Sonday-aq Surxan alabinda a`njir, anar, piste, ju`zim, xurma siyaqli o`simlikler ko`p egiledi. Wa`layat Respublika paxtasinin` 10%-in, sonnan jin`ishke talshiqli paxtanin` 75%-in beredi. Surxanda`r`yanin` sho`l ha`m taw jaylawlarinda sharwashiliq jaqsi rawajlang`an. Wa`layatqa Respublikanin` 9%-i iri shaqli qaramallari ha`mde 10%- a`tirapinda qoylari tuwra keledi.
Sanaati. Surxanda`r`ya wa`layati jalpi shiyki o`niminin` 18,6%-in sanaat beredi. Sanaatinin` tiykarin janilg`i energetika, qurilis materiallari, jen`il ha`m aziq-awqat, farmotsevtika tarmaqlari quraydi. Mashinasazliq sanaati regionda ju`da` pa`s rawajlang`an bolip, tiykarinan Termiz traktor- motor remonti, Denaw awil-xojalig`i mashinasazlig`i ha`m basqalardan ibarat. Janilg`i energetika sanaatinin` rawajlaniwi 1950-jillarda wa`layatta neft`, gaz ha`m ko`mir ka`nlerinin` iske tu`siwi na`tiyjesinde qa`liplesti. Bul jerde neft` qazip aliw ko`lemi a`ste-aqirin ko`beymekte. Misali, 1995-jilda 130 min` tonna a`tirapinda neft` qazip aling`an bolsa, bul ko`rsetkish 2000-jilg`a kelip 143 min` tonnani quradi. Ko`mir qazip aliw da jildan-jilg`a artip barmaqta. 1994-jilda 150-200 min` tonna a`tirapinda ko`mir qazip aling`an bolsa, 2000-jilg`a kelip bul 220-240 min` tonnag`a jetti. Jergilikli iqtiyaj ushin kerekli bolg`an elektr quwatin Orta Aziya elektr sistemasinan alinadi. Surxanda`r`ya qurilis materiallari sanaatin rawajlandiriw ushin ta`biyiy taslar, ha`ktas, qum, gips h.b. jeterli. Sol sebepli wa`layattin` barliq rayonlarinda sipatli gerbish islep shig`ariw jolg`a qoyilg`an. Bunnan tisg`ari Qumqorg`an, Altinsay rayonlarinda ha`ktas shig`ariw, Termiz, surxan, Denaw, Qumqorg`an rayonlarinda temir beton tayarlaw siyaqli sanaat ka`rxanalari islep turipti. Iri kaliy duzi ka`ni ha`m ximiyaliq shiyki zatlar tiykarinda ximiya sanaati rawajlanip kelmekte. Ha`zirde wa`layattin` en` rawajlang`an jetekshi tarmag`i paxta ha`m basqa awil-xojaliq o`nimlerin qayta isletug`in jen`il ha`m aziq-awqat esaplanadi. Sanaat o`nimleri ko`leminin` artip bariwinda du`zilgen qospa ka`rxanalar da u`lken a`hmiyetke iye. Wa`layat rayonlari sanaat o`nimleri ko`lemi boyinsha bir-birinen pariq qiladi. Misali, Jarqurg`an, Shorshi, Denaw, Sherabad, Sariosie rayonlari wa`layatta sanaat o`nimlerin o`ndiriw boyinsha jetekshi esaplanadi. Uliwma bul regionda keleshekte ximiya, janilg`i, ren`li metallurgiya, qurilis materiallari, jen`il ha`m aziq-awqat sanaatin ja`nede rawajlandiriw imkaniyatlari bar. Awil-xojalig`i. Wa`layatta awil-xojalig`i ha`r ta`repleme rawajlang`an. Bul tarawda a`sirese suwg`arma diyxanshiliq u`stin turadi. Surxanda`r`yada 272 min` ga suwg`ariw mu`mkin bolg`an jerler bar, sonnan 230 min` gektardan artig`i egiledi. Wa`layatta suwg`ariwdi jaqsilaw ushin Xazorbag`, Qumqorg`an, Zong, U`lken Xisar, Sherabad, A`miw-Zang mashina kanallari, U`shqizil, Degrez, Qubla Surxan suw saqlag`ishlari qurilg`an. Wa`layattin` Angor, Jarqorg`an, Qumqorg`an, Termiz, Sherabad rayonlari jin`ishke talshiqli paxta jetistiriwge qa`nigelesken. O`zbekstan g`a`rezsizlikke eriskennen son` g`a`lle maydanlari ken`eytirilip, biyday, arpa, sali, ma`kke, ju`weri ko`plep egilmekte. Sali tiykarinan wa`layattin` orayliq ha`m qubla territoriyalarinda egiledi. Wa`layatta ha`r jili ortasha 222 min` tonna a`tirapinda da`n jetistiriledi. Bul respublikada jetistiriletug`in o`nimnin` 5%-in quraydi.
Surxanda`r`yada paliz ha`m ovosh eginlerin jetistiriw ushin qolay ta`biyiy ha`m klimat sha`rayatlari bar. 2000-jilda wa`layatta 42,6 min` tonna kartoshqa jetistirildi (bul respublikanin` 6,6%-in quraydi). Bobotaw etekleri pistezar, Uzin, Denaw, Termiz, Sariosie rayonlarinda anar ha`m hurma, Altinsay rayoni ju`zim jetistiriwge qa`nigelesken. Denawda subtropik, tsitrus, miywe ha`m o`simlikler jetistiretug`in oray bar. Wa`layat ekonomikasinda sharwashiliqta o`zine ta`n a`hmiyetke iye. Bul jerde qarako`lshilik jaqsi rawajlang`an. 32,1 min` dana qarako`l terileri jetkerilip beriledi. Qumqorg`andag`i «Aqqapchig`oy» ma`mleket na`silshilik zavodi parodali qarako`l qoylarin jetistiriwge qa`nigelesken. Bunnan tisqari wa`layattin` tawli regioninda hasildar Gissar qoylari bag`iladi; qoy ha`m eshkiler sani boyinsha Surxanda`r`ya O`zbekstanda 3-orinda turadi. Ha`zirgi waqitta wa`layatta 100 min`nan ko`p iri shaqli mallar bag`ilmaqta. Sonday-aq wa`layatta qusshiliq, pilleshilik ha`m jilqishiliq ta bar.
Transporti. Transport wa`layat o`ndiriwshi ku`shlerinin` rawajlaniwi ha`m jaylasiwina basli ta`sir ko`rsetedi. Sirtqi ekonomikaliq baylanislarda temir jol transporti u`lken a`hmiyetke iye. Tashkent-Termiz temir joli u`lken a`hmiyetke iye. O`zbekstan o`z g`a`rezsizligine eriskennen son` 1995-jili 17-avgustta Ministrler Ken`esi qarari menen Qashqada`r`ya ha`m Surxanda`r`ya aralig`inda G`uzar-Baysun-Qumqorg`an temir joli qurilisi baslang`an. Bul temir jol Surxanda`r`yani ma`mleketimiz orayina shekem bolg`an araliqti 120-130 km.ge qisqartadi. Wa`layat ishki baylanislarinda avtomobil` transporti jetekshi orinda turadi. Termiz barliq rayon oraylari menen avtomobil` jollari arqali baylanisqan. Wa`layatta sonday-aq suw transporti da biraz rawajlang`an. Qubir transporti da rawajlanbaqta. Termiz aeroporti xaliq-araliq aeroport atamasina iye. Bul jerden ko`plep sirt ellerge hawa jollari o`tkizilgen.
Sirtqi ekonomikaliq baylanislar. Surxanda`r`ya wa`layatinda sirtqi ekonomikaliq iskerligin rawajlandiriw ushin barliq ta`biyiy ha`m ekonomikaliq faktorlar jeterli. Sol sebepli wa`layatta Indiya, Yugoslaviya, Ta`jikstan ha`m basqa ma`mleketler menen qospa ka`rxanalar qurilg`an. Sirtqi sawda aylanisi 2000-jilda 146,7 mln AQSh dollarin quraydi. Usinnan eksport ko`lemi 129,3 mln AQSh dollari (88,1%), qalg`ani import. Eksport o`nimleri tu`rine paxta talshig`i, qarako`l terisi, aziq-awqat, farmotsevtika h.b. kiredi.
II.2. Qashqada`r`ya wa`layati
Wa`layat 1943-jil 20-yanvar`da du`zilgen. Onin` quramina ha`zirgi waqitta 14 awilliq rayonlari (Baxariston, Diyxanabad, Kosbi, Kitap, Koson, Mubarak, Ilshon, Usmon Yusupov, Chiroqchi, Shaxrisabz, Yakkabag`, Qamashi, Qarshi ha`m G`uzar) kiredi. Maydani 28,6 min` km 2
Xalqi 2002-jil mag`liwmatlarina qaray 2254 min` adam. Wa`layatta ma`mleket xalqinin` 9,0%-i, ekonomikaliq rayonnin` bolsa 55,5%-i jasaydi. Administrativ orayi - Qarshi qalasi (205 min`). Qashqada`r`ya wa`layati respublika miynettin` bo`listiriliwinde en` a`weli neft` ha`m ta`biyiy gaz qazip aliw, gaz-ximiya, jen`il sanaat tarmaqlari ha`mde paxta, g`a`lle, sharwa mallarin jetistiriw menen ajiralip turadi. Onin` u`lesine O`zbekstannin` 6,4% jalpi ishki o`nimi, 8,3% canaat ha`m 7,2% awil-xojaliq o`nimleri tuwra keledi.
Geografiyaliq orni, ta`biyiy bayliqlari. Qashqada`r`ya wa`layati ma`mlekettin` qublasinda jaylasqan, ol arqa-batista Buxara, arqada Samarqand, qubla ha`m qubla-shig`ista Surxanda`r`ya wa`layatlari menen shegaralas. Geosiyasiy orni batis ha`m qubla-batista Tu`rkmenistan menen tuwra keledi. Jer u`sti du`zilisi bir qansha quramali, onin` shama menen yariminan ko`biregi tegislik ha`m onsha ba`lent bolmag`an to`beliklerden (250-500 m) ibarat. U`lken maydang`a iye Qarshi sho`li de bul jerde jaylasqan. Wa`layat arqa-shig`is, shig`is ha`m qubla-shig`isinda Zarafshan ha`m Xisar dizbekleri, Chaqchar tawlari ko`terilip jatir. Wa`layat rel`efinin` bunday ha`r qiylilig`i o`zine ta`n ta`biyiy bayliqlarg`a iyeligin tiykarlap beredi ha`m ishki territorial miynettin` bo`listiriliwi, klimat sha`rayatlarinin` qa`liplesiwine sebep boladi. Qashqada`r`yanin` to`mengi bo`limi u`lken awil-xojalig`i ushin paydalaniwg`a qolayli jer maydanlarina iye. Sonin` menen birge bul jer respublika ta`biyiy gaz ha`m neft` zapaslarina bay esaplanadi. Ko`kdomalaq, Muba`rek, Pomuk siyaqli iri neft`-gaz ka`nleri bar.
Klimati kontinental, jawin-shashin mug`dari, a`sirese sho`l zonasinda az. Bul jerde diyxanshiliqti rawajlandiriw ushin irrigatsiya shaqapshalarin quriw talap etiledi. Wa`layat territoriyasi Qashqada`r`ya basseyninde jaylasqan. Qashqada`r`yag`a Jandirda`r`ya, Aqsuw, Tokxizda`r`ya, Qizilda`r`ya h.b. kelip qosiladi. Qashqada`r`yada suwg`arma diyxanshiliqti rawajlandiriw maqsetinde 70-jillarda Qarshi dalasi o`zlestiriliwi ken` ko`lemde alip barilg`an. Ha`zirgi ku`nde wa`layatta Xisorak, Qalqamin, Chimqorg`an, Qamashi suw saqlag`ishlari bar. G`uzar rayonin tiykarinan Pachkamar suw saqlag`ishi ha`m G`uzarda`r`ya suwg`aradi. Iri Qarshi magistral kanali A`miwda`r`yadan baslanadi ha`m qisqa araliqta qon`si Tu`rkmenistan territoriyasinan o`tip, son` ol u`lken Talimarjan suw saqlag`ishina quyiladi. Solay etip wa`layat agroklimatliq sha`rayatlari ha`mme jerde de birdey emes. Onin` joqari bo`liminde intensiv diyxanshiliqti rawajlandiriw, bag`darshiliq ha`m ju`zimgershilikti sho`lkemlestiriw ushin imkaniyatlar bar bolsa, to`mengi sho`l regioninda ta`biyiy sha`rayat a`yyemnen g`a`lle ha`m sharwashiliq ushin qolayli.
Xalqi ha`m miynet resurslari. Qashqada`r`ya wa`layati o`zinin` xalqinin` sani boyinsha O`zbekstanda Samarqand, Ferg`ana, Tashkent ha`m Andijan wa`layatlarinan keyingi besinshi orindi iyeleydi. Wa`layat ta`biyiy geografiyaliq ortalig`ina say halda xaliq onin` territoriyasinda bir tegis jaylaspag`an. Ortasha tig`izlig`i 1 km 2 qa 77,4 adam bolip, bul san respublika ortasha ko`rsetkishinen derlik 1,5 ma`rte joqari. Xaliq tiykarinan joqari regioninda bir qansha tig`iz. Misali, tig`izliq Yakkabag`da 164, Shaxrisabz rayoninda 158 ha`m Kitapta 102 adamg`a ten`, al bul ko`rsetkish Baxoriston rayoninda tek 17, Mubarekte 19, Diyxanabadta 25 adamdi quraydi. Xalqinin` sani boyinsha wa`layatta Shiraqshi rayoni aldinda turadi (257 min`). Maydanina qaray en` u`lken Diyxanabad rayoninin` 4,0 min` km 2 yaki wa`layat maydaninin` 1/7 bo`limi. En` kishisi - Kosbi rayoni (0,65 min` km 2 ). Wa`layatta tuwiliw koeffitsienti ha`r min` adamg`a 24,5 adam tuwra keledi. Qashqada`r`yada da tuwiliwshiliq a`ste aqirinliq penen kemeyip baratir. Migratsiyanin` xaliqtin` saninin` o`siwine ta`siri onsha ku`shli bolmasada, ol keri. 1998-jilda 1765 adamdi qurag`an (qalaliq jerlerde), al awilliq jerlerde bul ko`rsetkish migratsiya qaldig`i 2205 adamnan ibarat. Wa`layattin` uliwma urbanizatsiya da`rejesi 25,4%, bul respublika ko`rsetkishinen bir qansha pyas (37,4%). Wa`layatta ha`mmesi bolip 12 qala ha`m 4 qalasha bar. Olardan Qarshi O`zbekstannin` 17 u`lken qalalari qatarina kiredi. Shaxrisabzta 87 min`, Kosonda 54 min` xaliq jasaydi. 1-yanvar` 2001-jil mag`liwmatlarina qarag`anda Qashqada`r`yada miynetke jaramli xaliqtin` sani 1 million adamg`a jaqin. Sonnan 725 min` adam jumis orinlari menen ba`nt. Wa`layatta, a`sirese onin` xalqi tig`iz rayonlarda miynet resurslarinan toliq paydalaniw ha`m miynet bazarin jaqsilaw basli ma`sele esaplanadi. Xaliq xojaliq tarmaqlari boyinsha xaliq ba`ntliliginin` bo`liniwi to`mendegishe (2000-j. % esabinda): sanaat - 7,3; awil-xojalig`i - 43,3; qurilis - 8,2; sawda, uliwma awqatlaniw ha`m materialliq texnika menen ta`miyinleniw - 7,0; sawliqti saqlaw ha`m sport - 6,4; ta`lim, ma`deniyat, ilimde - 11,6%.
Wa`layat ekonomikasinin` uliwma ta`riypi. Qashqada`r`ya wa`layatinin` ekonomikasi rawajlanip baratirg`an agrar bag`darg`a iye. Basqa territoriyalarda bolg`aninday, bul jerde de bazar reformalarina u`lken itibar berilmekte. Wa`layatta kishi ha`m orta ka`rxanalar mikrofirmalar sani ko`beyip barmaqta. Qospa ka`rxanalardin` sani -34, a`meldegisi - 25, sanaatta - 14.
Sanaati. Qashqada`r`ya wa`layati O`zbekstan Respublikasi sanaati o`niminin` 8,3%-in beredi. Bul jerde tiykarinan janilg`i energetika ha`m jen`il sanaat jaqsiraq rawajlang`an. Misali, wa`layat ma`mleektttin` 1/3 bo`liminen artig`iraq janilg`i sanaati ha`mde 12% paxta tazalaw sanaati o`nimin ta`miiynleydi. Wa`layat sanaatinin` ishki du`zilisinde de usi tarmaqlar jetekshilik qiladi: janilg`i sanaatinin` u`lesi - 56,4%, jen`il sanaat - 18,1%, aziq-awqat - 9,2%, un-krupa, jem sanaati - 7,1%. Jaqin keleshekte ximiya ha`m elektr energetika sanaati orninin` bir qansha ko`teriliwi ku`tilmekte. Ha`zirgi da`wirde wa`layattin` elektr energetikasi Mubarek oraylasqan issiliq elektr stantsiyasina ha`mde ma`mlekette en` iri Talimarjan IES-ine tiykarlanadi (2004-jili iske tu`siriliwi mo`lsherlengen). 2000-jilda sanaat o`nimi 3,4%-ke ko`beygen. Wa`layatta 93 tiykarg`i sanaat ka`rxanalari bar bolip, olardin` barlig`inda ba`nt bolg`an jumisshilari 27,4 min` adamdi qurag`an. Bir jilda shama menen 0,5 mln kVt/s elektr energiyasi, 3,8-4,3 mln t neft`, 3,5 mln t a`tirapinda gaz kondensati, 300 min` t.g`a jaqin ku`kirt, 5,2 mln m 2 jip gezleme, 110 min` tonna paxta talshig`i, 20 min` tonnadan ziyat o`simlik mayi, 75 mln sha`rtli banka konserva h.b. o`nimler islep shig`ariladi. Sanaattin` territorial sho`lkemlestiriliwinde Qarshi, Shaxrisabz tu`yinleri u`lken a`hmiyetke iye. Sonin` menen birge Mubarek (gaz ximiya kompleksi), Koson (may ekstrakt, paxta tazalaw, gerbish zavodi). Shortan (gaz-ximiya), Talimarjan (IES), Ko`kdomalaq (neft` sanaati), Chiroqchi (konserva zavodi) h.b. sanaat punktlerinin` a`hmiyeti asip barmaqta. Uliwma sanaat o`niminin` 27%-i wa`layat Orayi - Qarshi qalasina tuwra keledi. Mubarekte sanaattin` ja`mlesiw ko`rsetkishi bunnan da joqari - 52%.
Awil-xojalig`i. Wa`layat ekonomikasinin` agrotarawi tiykarinan paxta, g`a`lle ha`m sharwashiliq o`nimlerin jetistiiwge qa`nigelesken. Uliwma egin maydani 2000-jil mag`liwmatlarina qarag`anda 461 min` gektar bolip ol respublika egin egiletug`in jerlerinin` 12,2%-in quraydi. Uliwma egin maydanlarinan 202 min` gektari g`a`lle, 150 min` gektari paxta, 4,1 min` gektari kartoshka, 10,6 min` gektari paliz, 55 min` ga jem-sho`p jetistiriwge ajiratilg`an. Bulardan tisqari wa`layatta ayg`abag`ar, temeki, zig`ir siyaqli awil-xojaliq eginleri de bar. 2000-jilda aling`an o`nim; g`a`lle 311,6 min` tonna, kartoshka - 729, paliz - 2637 ha`m paxta 3002 min` tonna. Qashqada`r`yada iri shaxli mallar sani 580 min` bas (O`zbekstanda 2-orinda), qoy ha`m eshkiler - 1,9 mln bas (1-orin). Bir jilda 110 min` danag`a jaqin qarako`l terisi, 1,8-1,9 min` tonna pille jetistiriledi. Wa`layat agrotarawinin` territorial quraminda Chiraqchi, Kasbi rayonlari jetekshi orinlarda olar birgelikte jetistirilip atirg`an awil-xojaliq o`nimlerinin` shama menen 1/5 bo`liminen ko`biregin ta`miyinleydi. Al Mubarek, Baxoriston ha`m U.Yuuspov rayonlarinda awil-xojalig`i bir qansha pa`s.
Transport ha`m sirtqi sawda. Wa`layatta tu`rli transport sistemasi bar. Biraq ju`k tasiwda avtomobil transporti aldin`g`i orinda turadi. Misali, 2000-jilda jo`netilgen uliwma 43,0 mln tonna ju`kten 36,2 mln tonnasi avtomobil transportina tuwra keledi. Qashqada`r`ya neft` ha`m gaz ka`nlerinen ma`mleketimizdin` tu`rli rayonlarina ha`mde qon`si ma`mleketlerge qubir transporti tarqalg`an. Buxara neft`ti qayta islew zavodi, ko`plegen iri issiliq elektr stantsiyalarina da usi jerden janilg`i jetkerip beriledi. Ortasha bir jilliq sirtqi sawda ko`lemi 350-420 mln AQSh dollarin quraydi. Sonnan eksport 120-160 mln, import 230-260 mln dollarg`a ten`. Eksportta birinshi orinda paxta talshig`i turadi. Importtin` tiykarg`i bo`limi bolsa mashina ha`m a`sbap-u`skeneler, qara ha`m ren`li metallarg`a tuwra keledi. Sirtqi sawda aylanisinda uzaq sirt elleri menen baylanislar u`stin.
Wa`layat ekonomikasinin` territorial quramina ha`m tiykarg`i ma`seleler. Qashqada`r`ya wa`layatinda en` a`welli eki qa`liplesip atirg`an tiykarg`i ishki ekonomikaliq rayon ajiratiladi. To`mengi region yaki Qarshi regioni paxta ha`m g`a`lle, sharwashiliqqa, neft`-gaz, taw-ka`n ha`mde elektro-energetikag`a qa`niygelesken. Onin` quramina Qarshi qalasi, Qarshi, Nishon, Mubarek, Koson, G`uzar, U.Yusupov, Kasbi ha`m Baxoriston rayonlari kiredi. Joqari yaki Shaxrisabz regioninda agrosanaat kompleksi rawajlang`an. Ol Shaxrisabz, Yakkabog` ha`m Kitap rayonlarin birlestiredi. O`ndiristi duris jaylastiriw, miynet resurslari ha`m rekreatsiya bayliqlarinan paydalaniw janilg`i energetika ha`m qurilis sanaati bazasin bekkemlew, transport ha`m sotsialliq infrastrukturani rawajlandiriw basli ma`selelerden esaplanadi.
Solay etip, Surxanda`r`ya ha`m Qashqada`r`ya wa`layatlari ekonomikasinda uqsasliq ha`mde pariqlar bar. Olardin` rawajlaniwin o`z-ara muwapiqlastiriw, wa`layatlar-ara ekonomikaliq integratsiya protsesslerin ku`sheytiw janilg`i energetika, taw-ka`n ximiyasi, region transport sistemasin qa`liplestiriw bul jerde birgelikli ekonomikaliq rayonnin` qa`liplesiwine alip keledi.
Qalaberse O`zbekstan qartasinda bul eki wa`layat territoriyasi ma`mlekettin` qublasinda o`z aldina ajiralip turadi, ja`ne olardin` kartasi da ko`binese birgelikte du`ziledi.
«Regional ekonomika» pa`ninen lektsiya temalari
Temalardin` ati lektsiya
I-bo`lim G`Regional ekonomikaG` pa`ninen uliwma teoriyaliq ma`seleleri
1. Kirisiw. Pa`nin` mazmuni, ob`ekti ha`m predmeti. 2 2. Regional siyyasat tiykarlari 2 3. O`ndiristi sotsialliq (territorialliq) payda etiw formalari 2 4. O`ndiriwshi ku`shlerdi jaylastiriwg`a ta`sir etiwshi tiykarg`i faktorlar: shiyki zat, otin-energetika, tutiniwshilar, miynet resurslari, transport, ilim ha`m texnika, ekologiya h.t.b. 2 5. Miynetti territoriyaliq bo`listiriw. Ekonomikaliq rayonlastiriw 2 6. Erkin ekonomikaliq zona. Birden bir ekonomikaliq ortaliq. 2 7. O`ndiriwshi ku`shlerdi territorialliq jaylastiriw formalari 2
II-bo`lim. O`zbekstan Respublikasi millet ekonomikasi ha`m onin` rawajlaniw tiykarlari
8.
O`zbekstan Respublikasinin` ta`biyiy sharayati ha`m ta`biyiy bayliqlari 2 9.
O`zbekstannin` xalqi ha`m miynet resurslari 2 10. Milliy ekonomikanin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi (sanaat ha`m awil-xojaliq) 2 11. Transport ha`m sirtqi ekonomikaliq baylanislar 2 12. O`zbekstan Respublikasinin` administrativlik -territorialliq du`zilisi. 2
13. Regionlarg`a sipatlama 2
26 saat
«Regional ekonomika» pa`ninen a`meliy jumislardin` temalari
Temalardin` ati a`meliy
I-bo`lim 1.
«Regional ekonomika» pa`ninin` uliwma teoriyaliq ma`seleleri 2 2. Regional siyasat 2 3. O`ndiristi sotsialliq payda etiw formalari 4 4. O`ndiriwshi ku`shlerdi jaylastiriwda ta`sir etiwshi tiykarg`i faktorlar 4 5. Miynetti territoriyaliq bo`listiriw ha`m ekonomikaliq rayonlastiriw 2 6. Erkin ekonomikaliq zona. Birden bir ekonomikaliq ortaliq. 2 7. O`ndiriwshi ku`shlerdi territorialliq jaylastiriw formalari 2
II-bo`lim.
8. O`zbekstan Respublikasinin` ta`biyiy sharayati ha`m ta`biyiy 2
bayliqlari 9.
O`zbekstannin` xalqi ha`m miynet resurslari 2 10. O`zbekstannin` sanaati 2 11. O`zbekstannin` awil-xojalig`i 2 12. O`zbekstannin` transporti ha`m sirtqi ekonomikaliq baylanislari 2 13. O`zbekstan Respublikasinin` administrativlik-territorialliq du`zilisi
14. Tashkent regioni 4 15. Mirzasho`l regioni 4 16. Ferg`ana regioni 4 17. Zarafshan regioni 4 18. To`mengi A`miwda`r`ya regioni 4 19. Qubla region 4
54 saat
A`debiyatlar 1. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. -T., «Wzbekiston», 1999 2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida: xavfsizlikka tahdid, baqarorlik shartlari va taraqqiet kafolatlari. -T., «Wzbekiston», 1997 3. Akramov Z.M. Wzbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Wquv dasturi. -T., 1992
4. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. -T., 1990 5. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. Wzbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. -T., 1994 6. Butov V.I., Ignatov V.G., Ketova N.P. Osnovi regional`noy ekonomiki. Rostov-na Donu, 2000 7. Vavilova E.V. Ekonomicheskaya geografiya i regionalistika. -M., 2000 8. Gladkiy Yu.N., Chistobaev A.I. Osnovi regional`noy politiki. Sankt-Peterburg, 1998 9. Gramoteeva M.I. Effektivnost` territorial`noy organizatsii proizvodstva. -M., 1979 10. Soliev A.S., Axmedov E.A., va boshq. Mintaqaviy iqtisodiet. Toshkent, «Universitet», 2003 10. Kalashnikova T.M. Ekonomiko-geograficheskoe rayonirovanie. -M., 1999 11. Kolosovskiy N.N. Teoriya ekonomicheskogo rayonirovaniya. -M., Misl`, 1969 12. Nabiev E., Qayumov A. Wzbekistonning iqtisodiy salohiyati. -T., 2000 13. Sadikov A. Formirovanie i razvitie regional`nix agropromishlennix kompleksov. -T., 1989 14. Soliev A.S., Mahamadaliev R.Y. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari. -T., 1999
15. Twxliev N., Wzbekiston Respublikasi iqtisodieti. -T., 1998 16. Hakimova M., Xwjaev X., Mahmudov B. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. -T., 1997
Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|