O`zbekistan Respublikasi Xalk Bilimlendiriu minstrligi Ajiniyaz atindag`i Nokis mamletlik pedagogikalik institut
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
regional siyasattin` o`zine ta`n bir ko`rinisi esaplanadi. Solay etip regional siyasatti a`melge asiriw o`ndiriwshi ku`shlerdi ol yaki bul territoriyada joqariraq rawajlandiriw esaplanadi. Solay eken bul siyasattin` tu`binde sanaat, awil-xojalig`i, xaliqqa xizmet ko`rsetiw tarmaqlarin jaylastiriw jatadi, sebebi jaylastiriw rawajlandiriwdin` territorial` ta`repi, sa`wleleniwi esaplanadi. Respublika milliy ekonomikasi toliq ha`m bekkem qa`liplesip barg`an sayin, onin` regional siyasati wa`layatlarda g`ana emes, ba`lkim basqa «mashqalali» rayonlarg`a da qaratiladi. Ha`zirgi ku`nde Aral boyi regioninin` ekologiyaliq jag`dayin jaqsilaw, bul u`lken territoriyanin` sotsial- ekonomikaliq rawajlandiriwg`a u`lken a`hmiyet berilmekte. Juwmag`inda regional siyasat o`ndiriwshi ku`shlerdi jaylastiriw ha`m rawjlandiriwda na`wbetpe-na`wbetshilikti, «erkin territorial ba`seke jarisin» na`zerde tutadi. Bul bolsa ma`mlekettin` ekonomikaliq zonasi ha`m tarmaqlar quraminda ba`rqulla o`zgerisler menen birge ju`z beretug`in dialektik protsess.
III-Lektsiya. O`ndiristi sotsialliq sholkemlestiriu formalari
Ekonomikaliq rawajlaniwi onin` sotsial ha`m territorial sho`lkemlestiriliwi menen baylanisli. O`ndiristin` bunday formalari bolsa belgili bir protsesstin` eki ta`repi bolip, ol ma`nisinen sotsialliq ha`m territorialliq (geografiyaliq) miynet bo`listiriliwi o`zgesheliklerinen kelip shig`adi. Sotsialliq sho`lkemlestiriw formalari kontsentratsiya (toplaniw), qa`niygelesiw, kooperatsiya (birge islesiw) ha`m kombinatlasiwdan ibarat. Bular o`z-ara qarim-qatnas ha`m baylanista rawajlanip baradi ha`m ko`pshilik jag`daylarda birgelikte ju`z beredi. Olardin` a`ste aqirin quramalasip bariwi bir-birleri menen ja`mlesiwi ilim ha`m texnika progressi, ja`miyet rawajlaniwi menen birgelikte ju`z beredi. Ja`mlesiw (kontsentratsiya) ha`m qa`niygelesiw o`ndiristi sotsialliq sho`lkemlestiriwdin` a`piwayiraq formasi esaplanadi. Biraq mine usi formalardin` o`zgerip bariwi qalg`an formalardin`, o`ndiristin` rawajlaniw o`zgesheliklerine u`lken ta`sir ko`rsetedi. Kontsentratsiya (ja`mlesiw) - en` a`weli ka`rxana ha`m basqa o`ndirislik ob`ektlerdin` u`lken-kishiligin an`latadi. Ta`biyiy jag`day, ja`miyet rawajlaniwi menen kontsentratsiya da`rejesi de joqarilap baradi. Usi ko`z-qaras na`zerinen o`zine say ja`mlesiw nizamlig`i bar; bir waqitlar o`nimler onsha u`lken bolmag`an ka`rxanalarda islep shig`arilg`an bolsa, keyin ala olar a`ste-aqirin irilesip barg`an (sanaat ka`rxanalarinda 100 min` adamnan ziyat jumisshi xizmet qiladi, ju`da` u`lken ko`lemde o`nim islep shig`aradi). Misali, Rossiya Federatsiyasindag`i «Avto-Zil» ka`rxanasi magnitogorsk metallurgiya kombinati, o`zimizdin` O`zbekstandag`i Chkalov atindag`i samolet sazliq zavodi, Almaliq taw-metallurgiya kombinati h.b. solar qatarina kiredi. Islep shig`ariwdin` ja`mlesiwi u`lken ekonomikaliq o`nimdarliliqqa alip kelsede, bul protsess sheksiz emes ha`m oni ha`r qanday sharayatta da tuwri bahalap bolmaydi. Biraq bul menen kontsentratsiya o`zinin` mazmunin jog`altpaydi, ba`lkim ol tek g`ana o`z formasin o`zgerttiredi. Ja`mlesiw sanaat misalinda aniq ko`rinedi. Bunda islep shig`ariw fondlari jalpi o`nim, yaki jumisshi ha`m xizmetkerlerdin` tu`rli iriliktegi ka`rxanalarda jiynaliwi, toplaniwi sap halindag`i islep shig`ariw, yaki ka`rxana ja`mlesiwi, olardin` qalalar ha`m rayonlar jaylasiwin ha`m urbanistik ha`m territorial kontsentratsiyalaniw sipatinda ko`rsetiw orinli. Ja`mlesiwdin` bul formalari bir-birine o`tip turadi ha`m tu`rli rayon yaki ma`mleketlerde ha`r qiyli birikpede boladi. Qalanin` oraylasiw da`rejesi ma`lim bir basqishqa jetkennen keyin o`zine say jag`day ju`zege keledi, yag`niy endi bul qalada qosimsha ka`rxanalardi quriw imkaniyati qalmaydi. Ekologiyaliq u`y-jay transport mashqalalari keskinlesedi, quriw ushin jan`a ka`rxana bul oraydan alista jaylasiwdi da qa`lemeydi. Demek iri qallarda da emes, onnan uzaqta da emes; qalanin` ishki imkaniyati joq ka`rxana bolsa onnan alislay almaydi. Na`tiyjede jan`a ka`rxana yaki ilimiy tekseriw orinlari, joqari oqiw jurtlari iri qalanin` ta`sir shen`berinde ornalasadi, qala aglomeratsiyasi yaki sanaat tu`yini payda boladi. Joqarida keltirilgen pikirlerge misal retinde Tashkent a`tirapinda jaylasqan go`sh kombinati, TashJES, Tashkent agrar universiteti, yadro fizikasi instituti, alkogolsiz ishimlikler kombinati (Qibray) h.b. ko`rsetiw mu`mkin. Tashkenttin` xalqinin` iqtiyaji ha`m xojalig`i ushin za`ru`r bolg`an bul ka`rxanalardi paytaxtta quriwdin` ila`ji joq. Biraq olar tutiniwshig`a, sanaat, ilim-pa`n orayina jaqin boliwi, zamanago`y infrastruktura sistemasina iye boliwi lazim. Bunnan ja`ne bir juwmaq sonda, yag`niy o`ndiristin` (islep shig`ariwdin`) kontsentratsiyalaniwi menen qala rawajlaniwi ortasindag`i qatnas kelip shig`adi. Endi tu`rli formadag`i kontsentratsiyag`a misal keltireyik. Misali, O`zbekstan sanaat o`niminin` jariminan ko`binin` ha`r birinde 2000-nan artiq jumisshi isleytug`in ka`rxanalar islep shig`aradi, dep ko`z aldimizg`a keltireyik. Bul islep shig`ariw yaki ka`rxana da`rejesindegi ja`mlesiw esaplanadi. Tashkent qalasindag`i bar ka`rxanalar O`zbekstan respublikasi sanaat o`niminin` shama menen 17-20% beredi, bul urbanistik ja`mlesiw boladi. Eger Ferg`ana alabin Respublikamizdin` tiykarg`i pille ha`m miywe jetkeretug`in orin, neft` o`nimleri yaki o`simlik mayin shig`ariwshi rayon sipatinda ko`rsek, onda territorial ja`mlesiwdi na`zerde tutqan bolamiz. Ja`mlesiwdin` joqarilig`i yaki pa`sligi ma`lim bir tarawdin` rawajlang`anliq da`rejesin belgileydi.
Ka`rxana, urbanistik ha`m territorial ja`mlesiw tu`rli rayon yaki ma`mleketlerde tu`rlishe birikpe payda etedi. Solay etip joqari da`rejedegi ja`mlesiw, a`sirese ju`da` iri ka`rxanalardi quriw ha`mme waqitta da sotsial-ekonomikaliq jaqtan o`nimdarli emes. Bunday jag`daylarda tayar o`nimlerdi transportta tasiw qa`rejetleri ko`beyedi, jumisshi ku`shleri jetispeydi ha`m en` baslisi ekologiyaliq ten` salmaqliliq buziladi. Demek qaysi da`rejedegi ja`mlesiw maqul degen soraw tuwiladi. Ja`mlesiw ob`ektiv nizamliliq, biraq bul barliq ma`mleketlerge ta`n ha`m ekonomikaliq o`nimdarliqqa iye bolsada, onin` ma`lim shegarasi, ko`lemi, shen`beri boliwi sha`rt. Ma`mlekettin` bir g`ana, ko`pshilik jag`daylarda paytaxt qala tiykarinda rawajlaniwi Latin Amerika ma`mleketlerinin` jaqin o`tmishindegi rawajlaniwi yaki Afrika ma`mleketleri misalinda ko`riwimiz mu`mkin. Bul ma`mleketler o`z sotsial-ekonomikaliq barlig`in olardin` en` iri orayi bolg`an paytaxt qalada toplaydi. Bunday jag`daylarda islep shig`ariwdin` bir ta`repleme yaki natuwri ten`sizlik territorial qurami o`te oraylasqan ja`mlesiwdi bildiredi. Oraylasiw ja`mlesiwdin` bir ko`rinisi esaplanadi. Bul jerde islep shig`ariw ka`rxanalarinin` yaki basqa sho`lkemler ha`m tarawlardin` tek g`ana bir qalada jaylasiwi tu`siniledi. Ha`zirgi waqitta ma`mleket yaki xojaliq basqariwinin` bunday sistemasi jeke ha`kimlik-monopoliyag`a alip keliwi turg`an ga`p, bul bolsa bazar - erkin ekonomika sharayatinda maqsetke muwapiqli emes. Ja`mlesiw awil-xojalig`i ha`mde transportta onsha sezilerli emes, sebebi olardin` jaylasiwi tochka siyaqli emes, ba`lkim areal (maydan) ha`m lenta siyaqli formag`a iye. Tariyxqa na`zer taslasaq qa`niygelesiw ja`mlesiwden burin payda bolg`an. Qa`niygelesiw de islep shig`ariwdi sho`lkemlestiriwdin` basli formasi bolip, ol miynet bo`listiriliwi menen o`z-ara baylanisli. Onin` u`sh basqishi ha`m u`sh tu`ri bar. Qa`niygelesiwdin` u`sh basqishi - ka`rxana, qala, yaki rayon masshtabindag`i qa`niygelesiw. Basqasha etip aytqanda olardin` ha`r birine sotsialliq miynet bo`listiriliwi na`tiyjesinde ma`lim bir o`nimnin` islep shig`ariliwi biriktiriledi. O`z na`wbetinde qa`niygelesiw sol ka`rxana, qala ha`m rayonlardin` «ko`rinisin», olardin` miynettin` bo`listiriliwinde tutqan ornin belgilep beredi. Qa`niygelesiwdin` u`sh tu`ri - bul bo`lim (detal) texnologiyaliq, yaki yarim o`nim (polufabrikat) ha`m predmet (tayar o`nim islep shig`ariw) qa`niygelesiwden ibarat. Qa`niygelesiw na`tiyjesinde xojaliqtin` tu`rli tarmaqlari payda boladi, ekonomikaliq rayonlar, qalalardin` funktsional tipleri qa`liplesedi. Sonin` menen birge ol sirtqi transport ekonomikaliq baylanislarin bildiredi. Sebebi islep shig`arilg`an ha`m jergilikli tutiniwdan artip qaling`an o`nimler sirtqa shig`ariladi ha`m usi rayonda jetispeytug`in o`nimler de basqa jerlerden keltiriledi. Qa`niygelesiwdi aniqlaw ushin bir neshe sha`rt ha`m sharayatlar za`ru`r. Baslisi - o`nim tek g`ana sol jerdin` talabin qanaatlandirip g`ana qoymay, ba`lkim artig`in basqa rayonlardin` bazarina shig`ariliwi yaki tovar qa`siyetine iye boliwi kerek. Misali, Respublikamizdin` paxta talshig`i, pille, taw-ka`n, ta`biyiy gaz sanaati, awil-xojalig`i mashinasazlig`i ha`m basqa tarawlarg`a qa`niygelesken, Oni jip yaki jipek gezlemeler, neft` sanaatina qa`niygelesken dep ataw biraz qiyiniraq. Sebebi bul o`nimler O`zbekstanda ha`zirge jeterli islep shig`arilmaydi ha`m olar jergilikli talapti toliq qanaatlandirmaydi. Qa`nigelesiw tek g`ana materialliq islep shig`ariwg`a tiyisli emes, Ol barliq sotsialliq tarawlarg`a da tiyisli qa`siyet esaplanadi. Qala berse ayirim joqari oqiw orinlarinda oqitiwshi, basqalari - agronom, injener, meditsina xizmetkerlerin tayarlaydi. Sebebi bul oqiw orinlari sonday qa`nigelerdi tayarlawg`a qa`niygelesken. Qa`niygelerdin` de ja`mlesiwge uqsag`an o`zinin` shegarasi boliwi lazim. Demek qa`niygelesiw kompleks, ha`r ta`repleme rawajlaniw menen birlesiwi kerek. Region ha`m ma`mleketlerdin` ol yaki bul o`nimlerdi islep shig`ariwg`a qa`niygelesiwi, en` a`weli olardag`i absolyut ha`m salistirmali abzalliqlarg`a baylanisli (A.Smit, D.Rikkardo); bul jerde jaratilg`an o`nim oni basqa jerde jetistirgenge qarag`anda arzaniraq, kem qa`rejetlirek boliwi kerek. A`dette ha`r bir ma`mleket yaki onin` o`z aldina bo`limleri o`zindegi qolayli ha`m arzan faktorlardan paydalanip, qiyin ha`m qimbat faktor o`nimlerin shetten alip keledi. Bunday nizamliliqti da`slep shved ekonomistleri XX a`sirdin` 30-jillarinda E.Xeksher ha`m B.Olinler tiykarlap bergen. Qa`niygelesiwdin` tu`p ma`nisi, maqseti de ekonomikaliq o`nimdarliliqti asiriw. Ta`biyiy, bir adamnin` ha`r qiyli o`nim jaratiw; yaki ha`r qiyli ka`sip penen shug`illaniwinan ko`re belgili bir jumisti orinlawi paydali. Qala berse, miynettin` bir tu`rin onin` ekinshi bir tu`ri menen almasiwi dawaminda waqit ta ketedi, islep shig`arilg`an o`nimnin` sapasi da jaqsi bolmaydi. Ha`zirgi rawajlang`an ma`mleketlerde ha`m bizin` o`zimizde de bazar qatnasiqlarina say ra`wishte tutiniw, talap individuallasip, jeke menshiklesir barmaqta. Solay etip qa`niygelesiwde ja`mlesiw siyaqdi rawajlang`anliqtin` basli belgisi esaplanadi. Biraq ha`r ekewinin` de shegarasi boliwi kerek. Mine usi ko`z-qarastan kooperatsiya yaki birge islesiw ja`nede o`nimlirek esaplanadi. Soni aytip o`tiw kerek kooperatsiya qa`niygelesiw menen jaqinnan baylanista ha`m olsiz payda bolmaydi. Sebebi ha`r qanday kooperatsiya tu`rli ka`sip, o`ner, o`nim islep shig`ariwg`a qa`niygeleskenlerdin` birge islesiwinen ibarat.
ka`rxanalar tek bir yaki eki tarmaqqa tiyisli bolmaslig`i mu`mkin. Sonin` menen birge kooperatsiyada territorial birlik, barliq qa`niygelesken ka`rxanalardin` bir jerde ornalasiwi onsha sezilmeydi ha`m kerisinshe olardin` jeke halda jaylasiwi gu`zetiledi. Kooperatsiyada qatnasatug`in ka`rxanalardin` sani islep shig`arilatug`in o`nimnin` quramallilig`ina baylanisli. Mashinasazliqta, anig`irag`i jen`il ha`m ju`k mashinalarin islep shig`ariw ushin ju`da` ko`p kerekli bo`limler, detallar kerek. Sol sebepli bunday mashinalardin` jaratiliwinda ju`zlegen qa`niygelesken ka`rxanalardin` u`lesi bar. Misali, Moskvada jen`il avtomobil yaki Lixachev atindag`i zavod, Tolyattidag`i Volga avtomobil zavodi (Jiguli), Asakadag`i «UzDEU» avtoka`rxanalari ha`m sog`an uqsag`an ju`zlegen ka`rxanalar menen birge islesedi. Kombinatsiya - yaki kombinatlaw kooperatsiyag`a uqsap ka`rxanalar birlespesinen ibarat. Biraq bul jerde jeke halda jaylasqan birlik emes, ba`lkim olardin` territoriyaliq uliwmalig`i, texnologiyaliq ha`m sho`lkemlesken birligi tu`siniledi. Sol sebepli kombinatsiya da kooperatsiyadan pariqli, territorialliq o`zgesheligi ko`birek ko`zge taslanadi. Sebebi ko`p jag`daylarda kombinatlasiw belgili bir shiyki zatti birgelikte, qayta islew menen baylanisli. Bul formani qay jerde «kombinat» so`zin ushiratsaq, oni sol tarawda ko`remiz, sonday-aq xaliqqa xizmet ko`rsetiwshi tarmaqlarda da. Sanaatta kombinatlar birneshe texnologiyaliq jaqtan baylanisli bolg`an zavod ha`m tsexlardan quralg`an boladi. Sonin` ishinde qara metallurgiya kombinatlari, anig`iraq aytqanda, toliq tsiklli kombinatlar, shoyin, polat ha`m prokat islep shig`ariwshi zavodlar birlespesi. Eger olardin` birewi bolmasa, onda ol kombinat toliq tsiklge iye emes (Bekabadtag`i metallurgiya kombinati usinday ka`rxanalardin` biri esaplanadi). Toqimashiliq kombinatlar yiriw, boyaw, tayarlaw tsexlarinan ibarat, shiyki zat paxta talshig`i yaki pille o`nimi. Go`sh kombinatinda da bir g`ana shiyki zat o`niminen; go`sh, konserva, kolbasa siyaqli basqa o`nimler alinadi. Tog`ay, tsement-shifr, ximiya kombinatlarinin` du`zilisi de usinday. Solay etip kombinatsiya sanaat tarmaqlarinin` ko`pshiligine ta`n. Tek mashinasazliqta «kombinat» so`zin ushiratpaymiz, biraq mazmuninan bul jerde de ol bar, sebebi metaldan tiykarg`i o`nim menen bir qatarda xaliq tutiniw mallari da islep shig`ariladi. Misali, Tashkenttegi Chkalov atindag`i aviatsiya birlespesi samolettan tisqari avtomobil ushin bazi bir kerekli detallar, balalar kolyaskasi h.t.b. tu`rdegi xaliq tutiniw buyimlarin islep shig`aradi. Uliwma alg`anda islep shig`ariwdin` barliq sotsialliq formalari o`z-ara baylanisli. Son`g`i jillari qa`niygelesiwde detall ha`m texnologiyaliq qa`niygelesiw formasi qisqarip bariw jollari gu`zetilmekte. Ha`zirgi waqitta tayar o`nim islep shig`ariw, yag`niy predmet qa`niygelesiwi ken` rawajlanadi, ol detall ha`m texnologiyaliq qa`niygelesiw kooperatsiya ha`m kombinatlasiwda ko`birek qatnasadi. Bunday jag`daylar o`tiw da`wirinin` o`zine ta`n qiyinshiliqlarinan da kelip shig`adi. Qa`niygelesiw islep shig`ariw protsessin ajiratadi, jekkelik halg`a keltiredi, kooperatsiya bolsa oni uliwmalastiradi, kombinatlasiw - birlestiredi. Olardin` barlig`i bir ka`rxanalarda sho`lkemlestiriledi, ja`mlesedi. Islep shig`ariwdin` sotsialliq formalari bazar ekonomikasi sharayatinda o`zine ta`n qa`siyetlerge iye boladi En` baslisi sonan ibarat, ka`rxanalardin` u`lken-kishiligi, olardin` qa`niygelesiwi ha`m olardin` birlesiwi endi ko`p jaqtan ma`mleketke, jalg`iz oray ha`m rejelestiriwge baylanisli emes. Ka`rxanalar islep shig`ariwshilar, isbilermenler bir-biri menen tuwridan-tuwri baylanis, sheriklik etedi. Ma`mlekettin` waziypasi bolsa bul protsessti tu`rli mexanizmler arqali ta`rtipke saliw ha`m basqarip bariwdan ibarat boladi.
IV-Lektsiya. O`ndiriwshi ku`shlerdi jaylastiriwdin` tiykarg`i faktorlari
Islep shig`ariw tarmaqlari o`z-o`zinen territorial tarqalmaydi, ba`lkim ma`lim sha`rt- sharayatlar ha`m faktorlardi esapqa alg`an halda jaylastiriladi, yaki territorial sho`lkemlestiriledi. Bul faktorlardi jaqsi biliw o`ndiriwdin` territorial qurami ha`m sistemasinin` rawajlaniw nizamliqlarin u`yreniwge tiykar boladi. Islep shig`ariwdi jaylastiriw ma`lim nizamliliq, printsip ha`m faktorlar tiykarinda a`melge asiriladi. Nizamliqlar, en` a`weli faktorlardin` o`z-ara baylanislilig`i, islep shig`ariw ka`rxana ha`m tarmaqlardin` ma`lim territorial ha`m texnologiyaliq kompleks formasinda sho`lkemlestiriliwi, bul tarmaqlar rawajlaniwindag`i qarim-qatnaslardan kelip shig`adi. Misali, ha`zirgi bazar ekonomikasina o`tiw da`wirinin` o`zinin` nizamliqlari bar. Islep shig`ariwg`a salistirg`anda tutiniw, usinisqa qarag`anda talaptin` u`stinligi, erkin ba`seke, ashiq ekonomika ju`rgiziw, oni liberallastiriw usilar qatarinan. Bular a`lbette islep shig`ariwdi jaylastiriwg`a, ekonomikaliq zonanin` qa`liplesiwine u`lken ta`sir ko`rsetedi. Printsipler qoyilg`an strategiyaliq maqsetlerge erisiwdegi da`slepki yaki birlemshi tiykarlar esaplanadi. O`zbekstan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta`repinen islep shig`ilg`an ma`mlekettin` bazar qatnasiqlarina o`tiw da`wirine say bes tiykarg`i printsip sotsial-ekonomikaliq rawajlaniwdin` u`stinlik bag`darlarin belgilep beredi. O`z na`wbetinde islep shig`ariwdi territorial sho`lkemlestiriw de itibarg`a alinadi. Ekonomika tarmaqlari ha`mde regionlardin` rawajlaniwi tu`rli faktorlar ha`m sharayatlarg`a da baylanisli boladi. Islep shig`ariw tarmaqlarin jaylastiriwda shiyki zat, janilg`i, elektr quwati, suw ha`m klimat sharayatlari, miynet resurslari, tutiniw ha`m transport, ekonom-geografiyaliq orin siyaqli faktorlar basli a`hmiyetke iye. Sonday-aq ekologiya, ilim-texnika progressi ha`m bazar ekonomikasi faktorlarinin` bul baristag`i roli de asip barmaqta. Ko`rinip turipti o`ndiriwshi ku`shlerdi jaylastiriwg`a ta`sir etiwshi faktorlar ju`da` ko`p. Demek olar ko`p eken: - olardin` ta`sir da`rejesi de ha`r qiyli boladi; - bul faktorlardi gruppalastiriw talap etiledi; - faktorlar ha`m islep shig`ariwdi jaylastiriwdi u`yreniwde kompleks (yag`niy ha`r ta`repleme) jandasiw za`ru`r. Ol yaki bul faktordin` ta`sir da`rejesi onin` o`nim islep shig`ariwdag`i «salistirma awirlig`i» menen o`lshenedi, yaki onin` o`nim birligi menen salistirmalilig`i esapqa alinadi. A`lbette ja`miyettin` rawajlaniwi, pa`n-texnika progressi ha`m basqa sebepler na`tiyjesinde faktorlardin` ta`sirshen`ligi o`zgerip baradi. Islep shig`ariwshi tarmaqlardi jaylastiriwda barliq sha`rt-sharayatlar, faktorlardan kelip shig`iladi. Biraq ma`lim bir tarmaqti territorial sho`lkemlestiriwde ha`mme faktorlar emes, olardan tek ayirimlari jetekshi, sheshiwshi rol` oynaydi. Bunin` ushin jaratilg`an o`nim birligine, misali, suw yaki elektr quwati, jumisshi ku`shinin` qay da`rejede sariplaniwin aniqlaw lazim. Soni aytip o`tiw kerek, ma`lim tarmaqqa kiriwshi barliq ka`rxanalar tu`ri yaki kishi «tarmaqshalar ushin» bir g`ana faktor tiyisli bolmaydi. Misali, mashinasazliqqa tiyisli bazi bir ka`rxanalardi jaylastiriwda shiyki zat (metall) ko`birek a`hmiyetke iye bolsa, basqasi ushin qa`niygeli jumisshi ku`shi basli esaplanadi. Endi joqarida aytip o`tilgen tiykarg`i faktorlarg`a toqtalip o`temiz. Ta`biyiy sharayat ha`m agroklimatliq resurslar. Xojaliqtin` barliq tarmaqlari, sonday-aq xaliqtin` jaylasiwinda ta`biyiy sharayattin` roli u`lken. Bunda tiykarinan jer, suw, temperatura, topiraq siyaqlilar basli a`hmiyetke iye. Jerdin` islep shig`ariwdi jaylastiriwdag`i orni onin` maydaninin` u`lken-kishiligi, geomorfologiyaliq qa`siyetleri menen klassifikatsiyalanadi. Jer ja`miyet rawajlaniwindag`i en` a`yyemgi, en` birlemshi faktorlarinan esaplanadi. Jer ko`plegen xojaliq tarmaqlari - sanaat, transport ha`m basqalar ushin a`piwayi sharayat sipatinda xizmet etse, ol awil-xojalig`inda biybaha bayliq, basli resurs esaplanadi. Suw resurslarinin` da a`hmiyeti ko`p funktsiyali. Sanaatta suw tiykarinan suw ha`m jilliliq elektr stantsiyalari, qara ha`m ren`li metallurgiya, tsellyuloza-qag`az, gidroliz sintetikaliq talshiq islep shig`ariwda, toqimashiliqta ko`p sariplanadi (ayirim mag`liwmatlarg`a qarag`anda sanaat pu`tkil xaliq xojalig`inda sariplanatug`in suwdin` 40% in isletedi). Misali, 1 tonna sintetikaliq talshiq islep shig`ariw ushin 2000 m
3 , 1 tonna jip gezlemesine 1260 m 3 , 1200 min` kVt quwatqa iye bolg`an jilliliq elektr stantsiyasi ushin 120 mln m 3 suw sariplanadi. Bul faktordin` awil-xojalig`i ha`m sonday-aq suwg`armali diyxanshiliqtag`i orni ja`nede joqari ha`m da`stu`rlirek. Issi klimat sharayatinda sanaat ka`rxanalarin ashiq usilda quriw, suw ha`m basqa alkogolsiz ishimlikler, jip gezleme islep shig`ariwg`a uqsas tarmaqlardi ko`birek rawajlandiriw talap etiledi. Hawa rayon ha`m klimat transporttin` ko`plegen tu`rlerin rawajlandiriw ha`m jaylastiriwg`a da ta`sir qiladi. Sonday-aq ta`biyiy geografiyaliq sharayatlar rereatsiya ha`m turizm tarawlarin sho`lkemlestiriwde de u`lken a`hmiyetke iye. Suw mol bolg`an territoriyalarda, a`dette sali, paliz eginleri egiledi. Paxta da ko`p suw talap etedi. Qizig`i sonda jer maydani bar jerde, suw jetispeydi ha`m kerisinshe suw ko`p tawli territoriyalarda suwg`armali diyxanshiliqti rawajlandiriw qiyin. Biraqta bul ekewi de jetisken jerlerde bar a`lbette. Biraqta bunday jerlerde hawa temperaturasi jetispewshiligi mu`mkin. Demek awil-xojalig`i ha`m sonin` ishinde ko`p da`ramatli tarmag`i diyxanshiliq ushin u`sh faktorda, tiykarg`i: jer, suw ha`m temperatura za`ru`r. Agroklimatliq Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling