«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

77-mashq.
  Berilgan topishmoqning javobini toping. So‘z tartibi 
o‘zgargan gaplar shaklidagi maqollar topib yozing, ularni 
izohlang. 
Yulduzlar davrasida,
Charaqlaydi chirog‘im.
Go‘yo ko‘kka ilingan
Bandi singan o‘rog‘im.
(S. Jo‘rayev)
IFODA MAQSADIGA KO‘RA
GAP TURLARI USLUBIYATI
1-topshiriq.
  Berilgan gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra turlarini 
aniqlang.
1. Qalmoqlar Boychiborni tutib, tuyog‘iga gulmixlar qoqib, pichoqlar 
urishadi.  («Alpomish»dan)  2. Bu kishi kimingiz bo‘ladir, bek aka? 
(Abdulla Qodiriy) 3. Sherxon bostirib kelmasdan tezroq jo‘nang. 
(P. Qodirov) 4. Qaniydi, bu kunlarni uning o‘zi ham ko‘rsa edi! 
(Erkin A’zam)
2-topshiriq.
  Berilgan gaplarning asosiy mazmuniga yuklanayotgan 
qo‘shim 
cha ma’nolarni izohlang.
1. Taklifnomaga tushirilgan rasm xuddi mana shu qasri oliyning tagida 
olingan desa, ishonadigan zot topilarmikan bu dunyoda?! (Erkin A’zam) 
2. Bu odamlar bilan yashashning o‘zi baxt emasmi?! 3. Piyoda yurishga 
nima yetsin?! (O‘. Umarbekov)

---

69
Darak, so‘roq va buyruq kabi gapning ifoda maqsadiga ko‘ra 
turlari nutqiy uslublarda turli qo‘shimcha uslubiy ma’nolarni ifodalash 
uchun xizmat qiladi. Bu turlarning barchasi kuchli his-hayajon, 
emotsionallikka ham ega bo‘lishi mumkin, bunday holatlarda ular 
undov gaplar ham deyiladi. Nutq uslublarining deyarli barchasida gap-
larning bunday turlari matn maqsadiga muvofiq ravishda qo‘llanadi.
Darak gaplar nutqda eng ko‘p ishlatiladigan gap turidir. Maxsus 
intonatsiya, ohang yordamida bunday gaplarda gumon, sevinch kabi 
qo‘shimcha ma’nolar ifodalanishi mumkin.
So‘roq gaplar xilma-xil uslubiy xususiyatlarga ega. Bunday 
gaplar 
ning ayrim ko‘rinishlari so‘roq bilan birga hayrat va 
taajjub  (Shunaqayam bo‘ladimi?!), sevinch-hayajon (Do‘stim g‘olib 
bo‘ldimi?!), shubha-gumon (Vaqtida yetib bora olarmikanmiz?) kabi 
bir qator uslubiy ma’nolarni voqelantirishi mumkin. Hatto ba’zan 
so‘roq gap bevosita so‘roqni emas, balki buyruqni ham bildirib 
kelishi kuzatiladi. Masalan,  Tez-tez yurmaysanmi?! («Tez-tez yur» 
mazmuni angashiladi). Bunday holatlar ko‘proq so‘zlashuv, badiiy 
va publitsistik uslublarga xos.
Buyruq gaplarning ilmiy va rasmiy uslublarda qo‘llanishi ularning 
so‘zlashuv, badiiy va rasmiy uslub 
lardagi qo‘llanishidan farq 
qiladi. Ilmiy va rasmiy uslub 
larda buyruq gaplar his-hayajonsiz, 
ya’ni emotsionalliksiz qo‘llanadi, keyingi uch uslubda esa ko‘proq 
emotsionallik ifodasi bilan ishlatiladi.