O’zbekiston musulmonlari idorasi jo`ybori kalon ayol-qizlar o’rta maxsus islom ta’lim muassasasi

 رحلاب رحلا ىلتقلا يف صاصقلا مكيلع بتك اونماء نيذلا اهيأي
هل ىفع نمف ىثنلْاب ىثنلْاو دبعلاب دبعلاو
 كلاذ دعب ىدتعآ نمف ةمحرو مكبر نم فيفخت كلاذ نسحإب هيلإ ءآدأو فورعملاب عابتاف ئش هيحأ
هلف
ميلأ باذع 
118
“Ey, iymon keltirganlar! Sizlarga o‘ldirilgan kishilar uchun qasos olish farz qilindi: 
ozod kishi muqobilidan ozod kishidan, qul uchun quldan, ayol kishi uchun 
ayoldan. Birodari tomonidan avf etilsa (xun to‘lashga rozi bo‘linsa), u holda 
yaxshilik bilan bo‘ysunish va xunini yaxshilab to‘lash (zarurdir). Bu (hukm) 
Rabbingiz tomonidan yengillik va marhamatdir. Bas, kimki shundan keyin ham 
haddidan oshsa, (yaʼni, shu yengillik va ilohiy marhamatlardan keyin ham qasos 
olsa yoki xun olgandan keyin ham qasos olsa, oxirat azobiga mahkumdir) unga 
alamli (azob berilur)”
119
Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) urfga 
shunday eʼtibor berganlar. Lekin uni o‘z qo‘llari bilan o‘zgartirib tashlamaganlar. 
Chunki u qadimdan mashhur bo‘lgan amal qilinib kelingan ish bo‘lgan. Shuning 
uchun ham uni butunlay o‘zgartirib olmaganlar ham, butunlay qabul qilib ham 
olmaganlar. Payg‘ambarimizni tutgan o‘rinlari arablarni urflariga nisbatan barqaror 
toptirish, lekin tartibga solish,payg‘ambarimiz iqror bo‘lgan urf–odat bo‘libgina 
qolmay balki u islomiy shariatga aylandi. 
Sahobiy zamonasidagi urf: Sahobalar arablardagi odatlar bilan birgalikda, urfga 
bo‘lgan munosobat bilan Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) izlaridan 
yurishdi. Urflarning yaxshisini qoldirishgan, yomonini tushurib yuborishgan va 
yana urflarni shariat mezoni bilan ulg‘ayganidan keyin, undagi manfaatni 
117
Muhammad ali Sobuniy. Rovaiʼul bayon. –Bayrut: Darus-sobuniy, B.121 
118
Baqara surasi.178-oyat. 
119
Abdulaziz Mansur. Qurʼoni Karim maʼnolarining tarjima va tafsiri. B. 115 

---

36 
o‘lchaganidan keyin uni ehtiyojini tartibga solishdi. Umar (roziyallohu anhu) fors 
va rum paytlarida amal qilingan “Tadvin ul-davovin” - davlat tashkilotlarini 
ro‘yxatga olishga iqror qilinganlar. Yana 18-hijriy yilda dirhamlarni zarb qilishga 
buyurdilar. Xolbuki Umar (roziyallohu anhu) birinchi pulni zarb qilishga 
buyurganlar. Shuningdek Kisro amal qilgan jizya va xirojni yo‘lga soganlar. 
Sahobalar islom asoslariga zid kelmaydigan odatlardan bo‘lgan baʼzi odatlarni 
iqror qilinganliklari bilan ulardan islomga zid kelganlarini rad qilishdi. 
Mushriklarni sanamlarga atab bayramlarida qurbon qilganlariga o‘xshash. 
Tobiʼin zamonasidagi urf: Imom Buxoriy o‘zlarining sahih to‘plamlarida urf 
haqida alohida bob keltiradilar. Unda tobiʼinlarni urf odatlarga qilgan amalini o‘z 
ichiga olgan hadislarni keltirdilar. Masalan: Shurayx qozini ikki ip yiruvchiga 
o‘zini urfidagi narsalarga buyurganlari. Yana urfga ko‘ra har – xil yulovchilarni 
ijaraga berishni joiz sanaganliklari. 
Badriddin Ayniy aytadiki: Imom Buxoriy bu bobning sarlavhasi bilan odamlarni 
urfga suyanishlarini isbot qilmoqchi bo‘lgan. Shurayh qozi aytadi: ip yigiruvchi 
kishilardan bo‘lgan bir qancha insonlar o‘zlarini orasidagi nizo bo‘lganda 
Shurayhga murojaat qilishibdi. Shunda aytishibdiki: “Bizning odatlarimiz 
shunday- shunday” Shurayh aytdiki: Sunnatlaringiz orangizdadir, yaʼni sizlarning 
urf odatlaringiz o‘z orangizda moʻtabardir. Rivoyat qilinadiki: Xasanul Basriy bir 
eshakni ijaraga olmoqchi bo‘lib aytdiki: necha pul? Egasi: “Ikki doniq” dedi. 
So‘ng minib ketdi, keyin boshqa safar kelib “Eshak, eshak” deb minib ketdi. 
Shartlashib ham o‘tirmadi. “Shartlashib ham o‘tirmadi” deganidan murod, yaʼni 
odatga ko‘ra oldingi shart eʼtiborga olingan. 
Urfga oid ismlar bayoni: Bojiy aytadi: Urfga oid ismlar shunday bo‘ladiki, 
muayyan lafz lug‘atning aslida bir jins uchun qo‘yilgan bo‘ladi. So‘ng unga 
ishlatish jihatidan urf mana shu jinsdagi bir turga g‘olib keladi. Misol uchun 
arablardagi dobba so‘zi aslida bu ism xar bir o‘rmalovchi narsalarga ishlatilgan. 
So‘ng u to‘rt oyoqli hamma chorvalarga nisbatan ham ishlatish g‘olib kelgan. 
Arablar er-xotin o‘rtasidagi muomalada “harom“ so‘zini taloq o‘rnida ishlatish urf 

---

37 
bo‘lib qolgan edi. “Falonchi xotinini harom qilibdi“ desa, “taloq qilibdi“ degan 
bo‘lar ekan.
120
Shuningdek “Solat” degan so‘z aslida bu ism duo uchun ishlatilgan. So‘ngra 
shariatda namozga ishlatilgan. 
“Sovm” (ro‘za) so‘zini olish ham mumkin, aslida tiyilishlik degani, so‘ngra 
maxsus vaqtda maxsus narsalardan tiyilishida ishlatiladi. 
“Haj” so‘zi ham qasd qilish maʼnosida bo‘lsada, keyinchalik isteʼmoldagi urf 
maxsus tartibga ko‘ra maxsus vaqtda, maxsus joyni qasd qilishga ishlatish g‘olib 
keldi. Demak urfga oid ismlar deganda o‘sha lafz nimaga qo‘yilgan bo‘lsa o‘sha 
narsadan butkul chiqib ketmaydi. Lekin bittasi bilan xoslanadi.