O’zbekiston musulmonlari idorasi jo`ybori kalon ayol-qizlar o’rta maxsus islom ta’lim muassasasi
Urfning lug‘aviy va istilohiy taʼriflari
Download 0.97 Mb. Pdf ko'rish
|
DIPLOM ISH (1)
|
1.2. Urfning lug‘aviy va istilohiy taʼriflari
Urfning lug‘aviy maʼnosi – “yaxshilik qilish”, “umumiy eʼtirof”, “baho, “aniqlik” kabi maʼnolarni anglatadi. 97 Ko‘pligi esa “Aʼrof” deyiladi. 98 Istilohda esa, urf deb, kishilar o‘rtasida zarurat yoki ijtimoiy holat yuzasidan paydo bo‘lgan bo‘lib, insonning hohish va istagiga bog‘liq hamda odamlar uni o‘z o‘rtalarida doimiy bajarib kelayotgan ishlarga va so‘zlarga aytiladi. 99 Ishdagi urfga misol: Kishilar oldi-sotdi vaqtida “oldim”, “sotdim” degan lafzni ishlatmay, pulni berib narsani olib ketaveradilar. Aslida ichki tomonni roziligini ifodalovchi “oldim-sotdim” lafzi ishlatilishi kerak. So‘zdagi urfga misol: Odamlar “valad” (farzand) deganda faqat o‘g‘il bolani tushunishadi, lekin “valad” (farzand) lafzi o‘g‘il va qizga barobar dalolat qiladi. 100 Urf-odamlar o‘rganib qolgan, tanish bo‘lib qolgan ish yoki so‘z bo‘lib, jamiyatda keng tarqalgan narsadir. U fuqaholar nazdida sharʼiy dalillardan hisoblanadi. Ko‘pgina sharʼiy, hukmiy masalalar hukmlarida unga asoslaniladi. Bunday masalalarga qasam, nazr va taloq boblarida bir qancha hukmlarni misol sifatida keltirish mumkin. Urf insonlar orasida tarqalgan va odat bo‘lib qolgan feʼl yoki lafzlar bo‘lib, bunday lafzlarning lug‘aviy maʼnosi urfdagi maʼnosiga to‘laligicha to‘g‘ri kelmaydi. Odamlar o‘sha lafzni eshitgan vaqtida boshqa maʼnoni tushunishga shoshilmaydilar. Baʼzi kitoblarda oson qilib “al-Urfu maa taʼorofa alayhin nasu”, yaʼni, odamlar o‘rganib qolgan narsa–urf, deb bayon qilingan. 97 An-Naʼim Arabcha-O‘zbekcha lug‘at. –Toshkent: Abdulla Qodiriy nashriyoti, 2003. B.534 98 O‘sha manba: B.966 99 Vahbatuz-Zuhayliy.Usulul fiqh al-islamiy. –Damashq: Darul-fikr, 2008. II -juz. B. 104. 100 O‘sha asar: B. 104. 27 Urf islom huquqining ikkinchi darajali manbalaridan bo‘lib, faqihlar urfni dalil va masdar sifatida qabul qilganlar. Urfga ko‘ra fatvo chiqarishda hanafiy va molikiy mazhabi ulamolari boshqa mazhablarga nisbatan ko‘proq eʼtibor berishgan. 101 Urfga berilgan yana bir boshqa taʼrifga ko‘ra, u – biror sharʼiy nassga zid bo‘lmasligi sharti bilan aql bilan qabul qilib, ko‘ngillarda o‘rnashgan, sog‘lom tabiat qabul etgan narsadir. 102 Agar bir hukm ummatning mujtahid ulamolari ittifoqi bilan yuzaga kelgan bo‘lsa, u urf bo‘lmay, balki ijmoʼ bo‘ladi. Urfda hamma ittifoq qilishi shart emas, mujtahidlar ishtirok etishi ham shart emas. Ko‘pchilik ichida tarqalib qolgan narsani urf deyilaveradi. Urf ikki xil bo‘ladi. Sahih urf va fosid urf. 103 Sahih urf kishilar odatlanib qolgan, sharʼiy dalilga muxolif bo‘lmagan, haromni halol qilmaydigan, bajarish lozim bo‘lgan ishni bajarishdan to‘xtatmaydigan narsaga aytiladi, masalan hunarmandchilik buyumlari kabi. Buyurtma berayotganda, buyurilgan narsa hali mavjud emas, lekin kosib buyurilgan narsani tayyor qilmasdan oldin pulni kelishib. balki olib ham bo‘ladi. Fosid urf esa, odamlar odatlanib qolgan, va shariatga zid bo‘lgan, haromni halol qiluvchi, lozim bo‘lgan ishni qilishdan to‘xtatuvchi narsalardir. Masalan: sudxo‘rlik, turli qimor o‘yinlari kiradi. Bunday fosid urfga rioya qilmaslik vojibdir. 104 Urf Usul-fiqh va Fiqh fanlari mavzularidandir. Shuning uchun hamma Usul- fiqh va Fiqh olimlari uning sharʼiy hukmlar sifatida bayon qilganlar. Bu bobning masalalari fiqhning ko‘plab boblarida tarqalgan xususan, urf keng tarqalgan, Usul- fiqh “Yamin (qasam)” bobida keltirib o‘tilgan. Masalan: Agar biror odam, go‘sht 101 Vahbatuz-Zuhayliy.Usulul-fiqh al-islamiy. –Damashq: Darul fikr, 2008. II-juz. B. 110. 102 Muhammad Kamoliddin ar-Roshidiy. al-Misboh fi rasm al-muftiy va manohij al-ifto. –Devband: B.512. 103 Salohiddin Muhiddin. Usulul fiqh. –Toshkent: Adolat, 1997. B.114. 104 O‘sha manba: B. 114. 28 yemayman deb qasam ichsa, baliq yoki dumba yog‘idan boshqa, go‘shtlardan isteʼmol qilsa, go‘sht hoh, suvda pishirilgan bo‘lsin, xoh qovurilgan bo‘lsin, u go‘sht halol bo‘lsin yoki xarom, bundan qatʼiy nazar qasamini sindirgan bo‘ladi. Chunki urfda baliq va qo‘yning dumba yog‘i go‘sht deb atalmaydi. 105 Shuningdek, nazr va muomolot boblarida ham to‘xtalib o‘tilgan. Usul ulamolariga kelsak, ularning baʼzilari urf mavzusini alohida mavzuda bayon qilganlar. Ularga Qorofiyning “Tanqihul-fusul val-furuq” kitobi misol bo‘ladi. Boshqa usul olimlari esa, urf mavzusini “Haqiqat u bilan tark etiladigan dalil” yoki “Taxsisul-omm” (Omm lafzni xoslash) mavzusining ichida bayon etganlar va undan farʼiy hukmlar chiqarganlar. Eʼtirof etish lozim bo‘lgan haqiqatlardan biri shundaki, urf insoniyat jamiyatidan mutlaqo chetga chiqmaydi, negaki urf insonlarning hayot tarzidir. Shuning uchun urflar turlicha bo‘lgan, baʼzida umumiy bo‘lsa, baʼzida xususiy shaklda, asrlar va shaharlar turlicha bo‘lgandek, turli bo‘lgan. Shu sababli muftiy va qozi hukmning baʼzi hollarida urfni odatga bog‘lash uchun insonlar urf – odatlarini yaxshi bilishi zarur bo‘lgan. Shuning uchun xam oldingi va hozirgi, fiqh olimlar asarlar yozib “Adabul-qozi val–muftiy” (muftiy va qozi odobi) mavzusini kiritganlar. Ularga ibn Farxun al-Molikiyning “Targ‘ibot ul- hukkam“, Toroblusiyning “Aynul-hukkam“ asarlari va fiqhiy qoidalar kitoblaridan Qurofiyning “al-Furuq”, Ibni Xujaym Hanafiy, Imom as-Suyutiy ash-Shofiy va Izz ibn Abdussalomning “al-Amobih van-nazoir” kabi kitoblari misoldir. Shuningdek, urf haqida bahs yuritgan olimlardan, Alloma Ibni Obidin “Nashrul-urf” risolasida hamda az-Zarkashiy ash-Shofʼiy “al-Mansur fil- qovaʼid” deb nomlangan kitobida urfning taqsimotlari haqida keng bahs yuritgan. Urf mavzusida risolalar tasnif etgan zamondosh olimlardan yuqorida bayon etganimizdek, o‘zining maqolotlarida alloma al-Kavsariydir. 105 Abdulloh ibn Mahmud. Al-Ixtiyor li taʼlil Muxtor. –Bayrut: 1998. II-jild. V-juz. B. 316. 29 Shu narsa ayon bo‘ladiki, mutaaxxir olimlarning urf hukmi haqida qarashlari zohiriy jihatdan bir-biriga qarama – qarshi bo‘lgan. Masalan alloma Abu Sunna alloma al-Kavsariyning “Maqolot” asaridagi fikricha tayanch holda urfni dalil deb hisoblamaganlar. Lekin Xotimatul-muxaqqiqin Ibni Obidin urfni hujjat degan qarashga moyil bo‘lib, “Shariatda urfga eʼtibor bor, shuning uchun ham gohida huquq urf atrofida aylanadi” deb aytgan edi. Biroq tadqiqotchi mustafo Abu Ujayla urf sharʼiy dalil degan qarashini tarjih etgan. U bu fikrga asos qilib naqliy va aqliy dalillar keltirgan. Shuningdek u “ash- Shovohid al-mustafida fil-fiqhi val-usul” kitobida o‘zining bu qarashini tasdiqlovchi misollar keltirganlar. Shu sababli bu mavzuda bahs yurtishni oqlaydigan jihatlari borligi ajablanarli emas. Chunki bu masala ixtilofiy hamda hayotiy masaladir. Insoniy qonunlarda urf va uning turlariga yaqqol namoyon bo‘luvchi eʼtibor bor. Urf – odat hozirgi kungacha huquqshunoslar nazarida insonlar chiqargan qonunlarning muhim manbai sanaladi. Qonunchilar undan ko‘plab mashhur hukmlar chiqardilar. Ular bilan baʼzi holatlarda urf namoyon etmaydigan noaniqlik va mavhumliklar ketadi. Bu bahs – izlanish, mazhablar fikrlarini va dalillari tadqiq etib, tarjih etish lozimdir va usul qoidalariga ko‘ra tarjih etilgan qarashga fatvo bo‘ladi. |
