O`zbekiston Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat universiteti
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
fumksional matematika
- Bu sahifa navigatsiya:
- 10.2-tarif.
- 10.1-teorema
- Misollar. 10.3.
- 10.2-teorema
- 10.3-teorema.
- 10.1-natija.
- 10.3-natija.
10.2. 2 l va ] , [ 2 b a L lar cheksiz o‘lchamli to‘la separabel Evklid fazolaridir (9.7-misolga qarang). Shuning uchun ular Hilbert fazolari bo‘ladi. 10.2-ta'rif. Agar R va * R Evklid fazolari o‘rtasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatish mumkin bo‘lib, * R * y *, x , R y , x *, y y *, x x ∈ ∈ ↔ ↔ ekanligidan ( ) ( ) * *, , * *, * y x y x va x x y x y x = ↔ + ↔ + λ λ munosabatlar kelib chiqsa, R va * R lar izomorf fazolar deyiladi. 123 Boshqacha aytganda, Evklid fazolarining izomorfligi shundan iboratki, bu fazolar o‘rtasida o‘zaro bir qiymatli moslik mavjud bo‘lib, bu moslik shu fazolardagi chiziqli amallarni va ulardagi skalyar ko‘paytmani saqlaydi. Ma'lumki, n - o‘lchamli ixtiyoriy ikkita Evklid fazosi o‘zaro izomorfdir. Cheksiz o‘lchamli Evklid fazolari o‘zaro izomorf bo‘lishi shart emas. Masalan 2 l va ] , [ 2 b a C fazolar izomorf emas, chunki 2 l to‘la, ] , [ 2 b a C esa to‘la emas. Quyidagi teorema o‘rinli. 10.1-teorema. Ixtiyoriy ikkita separabel Hilbert fazosi o‘zaro izomorfdir. Isbot. Ixtiyoriy H Hilbert fazosini 2 l fazoga izomorfligini ko‘rsatamiz. Agar shuni ko‘rsatsak, teorema isbot bo‘lgan bo‘ladi. H Hilbert fazosidan ixtiyoriy } { n φ to‘la ortonormal sistemani olamiz va H f ∈ elementga uning Fur'e koeffitsiyentlari bo‘lgan ... , ..., , , 2 1 n c c c ketma-ketlikni mos qo‘yamiz. Bessel tengsizligiga ko‘ra, ∞ < ∑ ∞ = 1 2 n n c . Shuning uchun ( ) K K , c , , c , c c n 2 1 = ketma-ketlik 2 l fazoning elementi bo‘ladi. Teskarisi, Riss-Fisher teoremasiga ko‘ra, 2 l fazoning ixtiyoriy ( ) K K , c , , c , c c n 2 1 = elementiga (ketma-ketligiga) H fazoning yagona f elementi mos keladi va uning Fur'e koeffitsiyentlari bo‘lib, ... , ..., , , 2 1 n c c c sonlar xizmat qiladi. O‘rnatilgan bu moslik o‘zaro bir qiymatlidir. Agar ) , , , , ( 2 1 K K n c c c f ↔ va ) , , , , ( 2 1 K K n d d d g ↔ bo‘lsa, u holda ) , , , , ( 2 2 1 1 K K n n d c d c d c g f + + + ↔ + va ) , , , , ( 2 1 K K n c c c f α α α α ↔ Va nihoyat, Parseval tengligidan ( ) ( ) d c d c g f n n n , , 1 = = ∑ ∞ = ekanligi kelib chiqadi. Haqiqatan ham, ( ) ∑ ∞ = = 1 2 , n n c f f , ( ) ∑ ∞ = = 1 2 , n n d g g (10.1) va ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ∑ ∑ ∑ ∑ ∞ = ∞ = ∞ = ∞ = + + = + = + + = + + 1 2 1 1 2 1 2 2 2 n n n n n n n n n n d d c c d c g , g g , f f , f g f , g f . Bu yerdan va (10.1) dan ( ) ( ) d c d c g f n n n , , 1 = = ∑ ∞ = . 124 Shunday qilib, biz o‘rnatgan moslik izomorfizm ekan, ya'ni bu moslik chiziqli amallarni va skalyar ko‘paytmani saqlaydi. ∆ Isbotlangan teoremadan shu narsa kelib chiqadiki, izomorfizm aniqligida faqat 2 l Hilbert fazosi mavjud ekan. Boshqacha aytganda, 2 l fazo H Hilbert fazosining "koordinat ko‘rinishi" desak bo‘ladi. H Hilbert fazosining qism fazosi deganda yopiq qism fazoni tushunamiz. Hilbert fazosining qism fazolariga misollar keltiramiz. Misollar. 10.3. H h ∈ - ixtiyoriy element bo‘lsin. h ga ortogonal bo‘lgan barcha H f ∈ elementlar to‘plami qism fazo tashkil qiladi. 10.4. 2 l fazoda 2 1 x x = shartni qanoatlantiruvchi elementlari to‘plami qism fazo tashkil qiladi. 10.5. 2 l fazoning ( ) { } ,... , x , ..., , x , , x , , x x : x M n 0 0 0 0 1 2 5 3 1 2 + = ∈ = l to‘plami uning qism fazosi bo‘ladi. Hilbert fazosining har qanday qism fazosi yo chekli o‘lchamli Evklid fazosi bo‘ladi, yo uning o‘zi Hilbert fazosini tashkil qiladi. 10.6. ] 1 , 1 [ 2 − L Hilbert fazosida toq funksiyalardan iborat { } f(t) f(-t) : ] [ f ] [ = − ∈ = − − 1 1 1 1 2 2 , L , L to‘plam qism fazo tashkil qiladi. 10.7. ] 1 , 1 [ 2 − L Hilbert fazosida quyidagi to‘plam ]} 0 , 1 [ , 0 ) ( : ] 1 , 1 [ { ] 1 , 1 [ 2 0 − ∈ ≡ − ∈ = − − t t f L f L qism fazo tashkil qiladi. Agar H Hilbert fazosi separabel bo‘lsa, uning ixtiyoriy qismi ham separabel bo‘ladi. Bu quyidagi lemmadan kelib chiqadi. 10.1-lemma. R separabel Evklid fazosining har qanday R ′ qismi yana separabeldir. Hilbert fazosining qism fazolari ayrim maxsus xossalarga egaki, ixtiyoriy normalangan fazoning qism fazolari bu xossalarga ega emas. Bu xossalar Hilbert fazosida kiritilgan skalyar ko‘paytma va unga mos ortogonallik tushunchasiga asoslangan. H separabel Hilbert fazosining M qism fazosi berilgan bo‘lsin. Bu qism fazo ning hamma yerida zich bo‘lgan sanoqli sistema olamiz va unga ortogonallashtirish jarayonini qo‘llab, quyidagi teoremaga ega bo‘lamiz. 10.2-teorema. H separabel Hilbert fazosining ixtiyoriy M qism fazosida shunday } { n φ ortonormal sistema mavjudki, uning chiziqli qobig‘ining yopig‘i M ga teng. Bizga H Hilbert fazosining M - qism fazosi berilgan bo‘lsin. Barcha M f ∈ elementlarga ortogonal bo‘lgan H g ∈ elementlar to‘plamini M H M Θ = ⊥ orqali belgilaymiz, ya'ni ( ) } , 0 , : { M f g f H g M ∈ ∀ = ∈ = ⊥ . 125 ⊥ M ham H ning qism fazosi ekanligini isbotlaymiz. Bu to‘plamning qo‘shish va songa ko‘paytirish amallariga nisbatan yopiqligini ko‘rsatamiz. Agar ⊥ ∈ M g , g 2 1 bo‘lsa, u holda ( ) 0 ) , ( ) , ( , 2 2 1 1 2 2 1 1 = + = + f g f g f g g α α α α . Endi ⊥ M to‘plamning yopiqligini ko‘rsatamiz. Faraz qilaylik, ⊥ ∈ M g n elementlar ketma-ketligi H g ∈ elementga yaqinlashsin. U holda skalyar ko‘paytmaning uzluksizligiga ko‘ra, istalgan M f ∈ uchun ( ) ( ) ( ) 0 = = = ∞ → ∞ → f , g f , g f , g n n n n lim lim . Demak, ⊥ ∈ M g , ya'ni ⊥ M yopiq qism fazo bo‘lar ekan. ⊥ M qism fazo M qism fazoning ortogonal to‘ldiruvchisi deyiladi. 10.3-teorema. Agar M - H Hilbert fazosining yopiq qism fazosi bo‘lsa, u holda ixtiyoriy H f ∈ element yagona usul bilan h h f ′ + = yig‘indiga yoyiladi, bu yerda ⊥ ∈ ′ ∈ M h M h , . Isbot. Avvalo, bu yoyilmaning mavjudligini isbotlaymiz. Buning uchun M da } { n φ to‘la ortonormal sistema olamiz va ( ) n n n n n f c c h φ φ , , 1 = = ∑ ∞ = deymiz. Bessel tengsizligiga ko‘ra, ∑ ∞ = 1 2 n n c qator yaqinlashuvchi bo‘lgani uchun . M h ∈ Endi h f h − = ′ deb olamiz. Ko‘rinib turibdiki, ixtiyoriy N n ∈ uchun ( ) ( ) ( ) 0 , , , ' = − = − = n n n n n c c h f h φ φ φ . Ixtiyoriy M ∈ ξ element uchun ∑ ∞ = = 1 n n n a φ ξ va ( ) ( ) 0 , ' , ' 1 = = ∑ ∞ = n n n h a h φ ξ , ya'ni ⊥ ∈ ′ M h . Endi yoyilmaning yagonaligini isbotlaymiz. Faraz qilaylik, boshqa bir ⊥ ∈ ′ ∈ ′ + = M h M h h h f 1 1 1 1 , , yoyilma mavjud bo‘lsin. U holda ixtiyoriy N n ∈ uchun ( ) ( ) n n n c f h = = φ φ , , 1 . Bu yerdan kelib chiqadiki h h h h ′ = ′ = 1 1 , . ∆ 10.1-natija. H M ⊂ qism fazoning ortogonal to‘ldiruvchisining ortogonal to‘ldiruvchisi M ning o‘ziga teng, ya'ni ( ) M M = ⊥ ⊥ . 126 Shunday qilib, H fazoning o‘zaro to‘ldiruvchi qism fazolari haqida gapirish mumkin. Agar M va ⊥ M ikkita shunday bir-birini to‘ldiruvchi qism fazolar va } { }, { n n φ φ ′ - mos ravishda M va ⊥ M dagi to‘la ortonormal sistema bo‘lsa, u holda } { n φ va } { n φ ′ sistemalarning birlashmasi butun H fazoda to‘la ortonormal sistema bo‘ladi. 10.2-natija. H fazodagi har qanday ortonormal sistemani to‘la sistemagacha to‘ldirish mumkin. Agar } { n φ sistema chekli bo‘lsa, u holda bu sistemaga kiruvchi elementlar soni } { n φ sistemadan hosil qilingan M qism fazoning o‘lchamiga va ⊥ M qism fazoning koo‘lchamiga teng. Shunday qilib, quyidagiga egamiz. 10.3-natija. Chekli n - o‘lchamli qism fazoning ortogonal to‘ldiruvchisi n - koo‘lchamga ega va aksincha. 10.3-ta'rif. Agar H Hilbert fazosining ixtiyoriy H f ∈ elementi ⊥ ∈ ∈ + = M h M h h h f ' , , ' ko‘rinishda tasvirlansa, u holda H fazo o‘zaro ortogonal M va ⊥ M qism fazolarning to‘g‘ri yig‘indisiga yoyilgan deyiladi va ⊥ ⊕ = M M H ko‘rinishda yoziladi. To‘g‘ri yig‘indini chekli yoki sanoqli sondagi qism fazolar uchun ham umumlashtirish mumkin, ya'ni H o‘zining K K , , , , 2 1 n M M M qism fazolarining to‘g‘ri yig‘indisiga yoyilgan deyiladi, agarda quyidagi shartlar bajarilsa: a) i M qism fazolar juft-jufti bilan o‘zaro ortogonal, ya'ni i M dagi ixtiyoriy vektor k M dagi ixtiyoriy vektorga ortogonal, k i ≠ ; b) ixtiyoriy H f ∈ element K , 2 , 1 , ..., ... 2 1 = ∈ + + + + = n M h h h h f n n n (10.2) ko‘rinishda tasvirlanadi, agar qo‘shiluvchilar soni cheksiz bo‘lsa, ∑ ∞ = 1 2 n n h qator yaqinlashuvchi bo‘ladi. Bu holda ∑ ∞ = ⊕ = 1 n n M H ko‘rinishda yoziladi. Osongina ko‘rsatish mumkinki, agar f uchun (10.2) yoyilma mavjud bo‘lsa, u yagona va ∑ ∞ = = 1 2 2 n n h f . Qism fazolarning to‘g‘ri yig‘indisi bilan bir qatorda chekli yoki sanoqli sondagi Hilbert fazolarining to‘g‘ri yig‘indisi haqida ham gapirish mumkin. Agar 1 H va 2 H lar ixtiyoriy Hilbert fazolari bo‘lsa, u holda ularning to‘g‘ri yig‘indisi 2 1 H H H ⊕ = quyidagicha aniqlanadi. H fazoning elementlari barcha 127 ( ) 2 2 1 1 2 1 , , , H h H h h h ∈ ∈ juftliklardan iborat. 2 1 H H H ⊕ = da skalyar ko‘paytma quyidagicha kiritiladi: ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 2 2 2 1 1 1 2 2 1 1 2 1 2 1 ' , , ' , , ' , ' , ' , ' , , 2 1 H h h H h h h h h h h h h h H H ∈ ∈ + = . Chekli sondagi n H H H , , , 2 1 K Hilbert fazolarining to‘g‘ri yig‘indisi ham xuddi shunday aniqlanadi. Sanoqli sondagi K K , , , , 2 1 n H H H Hilbert fazolarining to‘g‘ri yig‘indisi ∑ ∞ = ⊕ = 1 n n H H quyidagicha aniqlanadi ( ) +∞ < ∈ = = ∑ ∞ = 1 2 2 1 , , ,... ,..., , n n n n n h H h h h h h H . H fazoda skalyar ko‘paytma quyidagicha kiritiladi ( ) ( ) ( ) ( ) n n n n n n n n H g h g g g g h h h h g h g h ∈ = = = ∑ ∞ = , , ,... ,..., , , ,... ,..., , , , , 2 1 2 1 1 . 10.8. 10.6-misolda keltirilgan ] 1 , 1 [ 2 − − L (toq funksiyalar to‘plami) qism fazoning ortogonal to‘ldiruvchisini toping. Yechish. )} ( ) ( : ] 1 , 1 [ { ] 1 , 1 [ 2 2 t f t f L f L = − − ∈ = − + juft funksiyalardan iborat to‘plam ] [ 1 1 2 , L − fazoning qism fazosi bo’ladi va ] 1 , 1 [ ] 1 , 1 [ 2 2 − ⊥ − + − L L . Haqiqatan ham, ( ) ( ) ( ) ] 1 , 1 [ ], 1 , 1 [ , 0 , 2 2 1 1 − ∈ ∀ − ∈ ∀ = ⋅ = + + − − − + − + − ∫ L f L f dt t f t f f f . Bu yerdan ( ) ] 1 , 1 [ ] 1 , 1 [ 2 2 − ⊃ − + ⊥ − L L va ( ) ] 1 , 1 [ ] 1 , 1 [ 2 2 − ⊂ − + ⊥ − L L munosabatlar kelib chiqadi. Bulardan esa ( ) ] 1 , 1 [ ] 1 , 1 [ 2 2 − = − + ⊥ − L L tenglikni olamiz. Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling