O`zbekiston Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat universiteti
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
fumksional matematika
- Bu sahifa navigatsiya:
- 16-mavzu: CHiziqli opеratorning normasi. Uzluksizlik 11.11-ta’rif.
- 11.2-natija.
11.4. Endi [ ] b a C ; fazoni o‘zini-o‘ziga akslantiruvchi B operatorni quyidagicha aniqlaymiz: ( )( ) ( ) ( ) ∫ = b a dt t f t x K x Bf , (11.1) Bu operator integral operator deyiladi. Bu yerda ) , ( y x K funksiya ] , [ ] , [ b a b a × - kvadratda aniqlangan, uzluksiz. ) , ( y x K integral operatorning o‘zagi (yadrosi) deyiladi. B operatorni chiziqlilik va uzluksizlikka tekshiring. Yechish. Ma’lumki, ixtiyoriy ] , [ b a C f ∈ uchun ) ( ) , ( t f t x K funksiya x va t larning uzluksiz funksiyasidir. Matematik analiz kursidan ma’lumki, ( ) ( ) ∫ b a dt t f t x K , integral parametr ] , [ b a x ∈ ning uzluksiz funksiyasi bo‘ladi. Bulardan B operatorning aniqlanish sohasi ) (B D uchun [ ] b a C B D ; ) ( = tenglik o‘rinli ekanligi kelib chiqadi. Integral operatorning chiziqli ekanligi integrallash amalining asosiy xossalaridan kelib chiqadi, ya’ni ixtiyoriy [ ] b a C g f ; , ∈ va C ∈ β α, lar uchun ( ) ( )( ) ( ) ( ) ( ) ( ) = + = + ∫ b a dt t g t f t , x K x g f B β α β α ( ) ( ) ( ) ( ) ( )( ) ( )( ) x Bg x Bf dt t g t , x K dt t f t , x K b a b a β α β α + = + = ∫ ∫ tengliklar o‘rinli. Endi integral operator B ning uzluksiz ekanligini ko‘rsatamiz. [ ] b a C f ; 0 ∈ ixtiyoriy tayinlangan element va [ ] b a C f n ; ∈ unga yaqinlashuvchi ixtiyoriy ketma-ketlik bo‘lsin. U holda ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) . , max max , max 0 0 0 0 f f C dt t x K t f t f dt t f t f t x K Bf Bf n b a b x a n b x a b a n b x a n − ⋅ = − ≤ ≤ − = − ∫ ∫ ≤ ≤ ≤ ≤ ≤ ≤ (11.2) Bu yerda ( ) ∫ ≤ ≤ = b a b x a dt t x K C , max . 151 C ning chekli ekanligi ] , [ b a kesmada uzluksiz funksiyaning chegaralangan ekanligidan kelib chiqadi. Agar (11.2) tengsizlikda ∞ → n da limitga o‘tsak, 0 lim lim 0 0 = − ⋅ ≤ − ∞ → ∞ → f f C Bf Bf n n n n ekanligini olamiz. Agar 0 0 ≥ − Bf Bf n tengsizlikni hisobga olsak, 0 lim 0 = − ∞ → f B f B n n . Shunday qilib, B integral operator ixtiyoriy nuqtada uzluksiz ekan. B integral operatorning qiymatlar sohasi va yadrosi integral operatorning o‘zagi - ) , ( y x K funksiyaning berilishiga bog‘liq. Masalan 1 ) , ( ≡ t x K bo‘lsa B operatorning qiymatlar sohasi B Im o‘zgarmas funksiyalardan iborat, ya’ni { } const t f b a C f B = ∈ = ) ( : ] , [ Im , uning yadrosi , KerB o‘zgarmasga ortogonal funksiyalardan iborat, ya’ni [ ] ( ) }. : ; { 0 = ∈ ∃ = ∫ b a dt t f b a C f KerB 11.8-ta’rif. Bizga X normalangan fazoning M to‘plami berilgan bo‘lsin. Agar shunday 0 > C son mavjud bo‘lib, barcha x ∈ M uchun C x ≤ tengsizlik o‘rinli bo‘lsa, M to‘plam chegaralangan deyiladi. 11.9-ta’rif. X fazoni Y fazoga akslantiruvchi A chiziqli operator berilgan bo‘lsin. Agar A ning aniqlanish sohasi X A D = ) ( bo‘lib, har qanday chegaralangan to‘plamni yana chegaralangan to‘plamga akslantirsa, A ga chegaralangan operator deyiladi. Chiziqli operatorning chegaralanganligini tekshirish uchun quyidagi ta’rif qulaydir. 11.10-ta’rif. Y X A → : chiziqli operator bo‘lsin. Agar shunday 0 > C son mavjud bo‘lib, ixtiyoriy ( ) A D x ∈ uchun x C x A ⋅ ≤ (11.3) tengsizlik bajarilsa, A chegaralangan operator deyiladi. 16-mavzu: CHiziqli opеratorning normasi. Uzluksizlik 11.11-ta’rif. (11.3) tengsizlikni qanoatlantiruvchi C sonlar to‘plamining aniq quyi chegarasi A operatorning normasi deyiladi, va u A bilan belgilanadi, ya’ni . inf C A = Bu ta’rifdan ixtiyoriy ( ) A D x ∈ uchun x A x A ⋅ ≤ tengsizlik o‘rinli ekanligi kelib chiqadi. 11.1-teorema. X normalangan fazoni Y normalangan fazoga akslantiruvchi chiziqli chegaralangan A operatorning normasi A uchun 152 x x A x A A x x θ ≠ = = = sup sup 1 (11.4) tenglik o‘rinli. Isbot. Quyidagicha belgilash kiritamiz x x A x θ α ≠ = sup . A chiziqli operator bo‘lgani uchun . x A x x A x x A x x x 1 = ≠ ≠ = = = sup sup sup θ θ α Ixtiyoriy 0 ≠ x uchun . α ≤ x x A Demak, ixtiyoriy X x ∈ uchun . x x A α ≤ Bundan esa α ≤ A . (11.5) Aniq yuqori chegara ta’rifiga ko‘ra, ixtiyoriy 0 > ε son uchun, shunday θ ε ≠ x element mavjudki, A x x A ≤ ≤ − ε ε ε α tengsizlik bajariladi. Bu yerdan 0 > ε ixtiyoriy bo‘lgani uchun, A ≤ α . (11.6) (11.5) va (11.6) lardan α = A tenglik kelib chiqadi. ∆ 11.1-tasdiq. Chiziqli chegaralangan A operator uchun x A x A x x 1 1 ≤ = = sup sup tenglik o‘rinli. 11.1-tasdiqni mustaqil isbotlang. X chiziqli normalangan fazoni Y chiziqli normalangan fazoga akslantiruvchi chiziqli chegaralangan operatorlar to‘plamini ) , ( Y X L bilan belgilaymiz. Xususan Y X = bo‘lsa ) ( ) , ( X L X X L = . 11.1-natija. Ixtiyoriy A ∈ ) , ( Y X L va ( ) A D x ∈ , 1 = x uchun A x A ≤ (11.7) tengsizlik o‘rinli. (11.7) tengsizlikning isboti (11.4) tengsizlikdan bevosita kelib chiqadi. 11.12-ta’rif. Y X A → : va Y X B → : chiziqli operatorlarning yig‘indisi deb, ) ( ) ( B D A D x I ∈ elementga Y Bx Ax y ∈ + = elementni mos qo‘yuvchi B A C + = operatorga aytiladi. Ravshanki, C chiziqli operator bo‘ladi. Agar B A, ∈ ) , ( Y X L bo‘lsa, u holda C ham chegaralangan operator bo‘ladi va B A B A C + ≤ + = (11.8) 153 tengsizlik o‘rinli. Haqiqatan ham, ( ) x B A x B x A x B x A x B x A x C + ≤ ⋅ + ⋅ ≤ + ≤ + = . Bu yerdan (11.8) tengsizlik kelib chiqadi. 11.13-ta’rif. A chiziqli operatorning α songa ko‘paytmasi x elementga Ax α elementni mos qo‘yuvchi operator sifatida aniqlanadi, ya’ni ( )( ) Ax x A α α = 11.14-ta’rif. Y X A → : va Z Y B → : chiziqli operatorlar berilgan bo‘lib ) ( ) ( B D A R ⊂ bo‘lsin. B va A operatorlarning ko‘paytmasi deganda, har bir ) ( A D x ∈ ga Z fazoning ) (Ax B z = elementini mos qo‘yuvchi Z X BA C → = : operator tushuniladi. Agar A va B lar chiziqli chegaralangan operatorlar bo‘lsa, u holda C ham chiziqli chegaralangan operator bo‘ladi va A B C ⋅ ≤ (11.9) tengsizlik o‘rinli. Haqiqatan ham, ( ) X Y Z Z x A B x A B x A B x C ⋅ ⋅ ≤ ⋅ ≤ = . Bu yerdan (11.9) tengsizlik kelib chiqadi. Operatorlarni qo‘shish va ko‘paytirish assotsiativdir. Qo‘shish amali kommutativ, lekin ko‘paytirish amali kommutativ emas. Agar X va Y lar chiziqli normalangan fazolar bo‘lsa, ) , ( Y X L ham chiziqli normalangan fazo bo‘ladi, ya’ni R Y X L p → ) , ( : , ( ) x A A p x 1 = = sup funksional normaning 1-3 shartlarini qanoatlantiradi. 11.2-teorema. X normalangan fazoni Y normalangan fazoga akslantiruvchi : A X → Y chiziqli operator berilgan bo‘lsin. U holda quyidagi tasdiqlar teng kuchli: 1) A operator biror 0 x nuqtada uzluksiz; 2) A operator uzluksiz; 3) A operator chegaralangan. Isbot. 1) → 2). Chiziqli A operatorning biror 0 x nuqtada uzluksiz ekanligidan uning ixtiyoriy nuqtada uzluksiz ekanligini keltirib chiqaramiz. A operator 0 x nuqtada uzluksiz bo‘lganligi uchun, 0 x ga intiluvchi ixtiyoriy { } 0 n x ketma-ketlik uchun 0 0 x A x A n → . Ixtiyoriy ) ( A D x ∈ ′ nuqta uchun, x x n ′ → ′ ekanligidan x A x A n ′ → ′ kelib chiqishini ko‘rsatamiz. 0 0 ' ' ' x x x x y n n → + − = deymiz. U holda ( ) ( ) 0 0 0 ' ' lim ' ' lim ' lim x A x A x A x A x x x A Ay n n n n n n = + − = + − = ∞ → ∞ → ∞ → . Bu esa ' ' lim x A x A n n = ∞ → ekanligini bildiradi. Demak, A operator ixtiyoriy x ′ nuqtada uzluksiz. 2) → 3). A operatorning uzluksiz ekanligidan uning chegaralanganligi kelib chiqishini ko‘rsatamiz. Teskaridan faraz qilaylik, A chiziqli operator uzluksiz 154 bo‘lsin, lekin chegaralangan bo‘lmasin, ya’ni ixtiyoriy 0 > C son uchun shunday ( ) A D x c ∈ element mavjud bo‘lib , c c x C x A ≥ bo‘lsin. Agar N n C ∈ = desak, ixtiyoriy N n ∈ uchun shunday ( ) A D x n ∈ mavjudki, n n x n x A ≥ tengsizlik bajariladi. Quyidagi n n n x n x = ξ ketma-ketlikni qaraymiz. Ko‘rinib turibdiki, θ ξ → n , ya’ni . 0 1 1 → = = = − n x x n x n x n n n n n θ ξ Ikkinchi tomondan, 1 1 1 > = = = − n n n n n n n x A x n Ax x n x n x A A A θ ξ Bu qarama-qarshilik A operatorning chegaralangan ekanligini ko‘rsatadi. 3) → 1). A chiziqli chegaralangan operatorning biror nuqtada uzluksizligini ko‘rsatamiz. Ta’rifga ko‘ra shunday 0 > C son mavjudki, ixtiyoriy ) ( A D x ∈ uchun X Y x C x A ≤ tengsizlik bajariladi. Faraz qilaylik, } { n x - x ga yaqinlashuvchi ixtiyoriy ketma- ketlik bo‘lsin, u holda x A x A n → ekanligini ko‘rsatamiz: ( ) , 0 → − ≤ − = − x x C x x A x A x A n n n ya’ni x A x A n → . ∆ 11.2-natija. A chiziqli operator chegaralangan bo‘lishi uchun uning uzluksiz bo‘lishi zarur va yetarli. Misollar. 11.5. Birlik va nol operatorlarning (11.1 va 11.2 misollarga qarang) chegaralangan ekanligini ko‘rsatib, ularning normasini hisoblang. Yechish. Birlik operatorning chegaralangan ekanligini ko‘rsatib, normasini hisoblaymiz. Ixtiyoriy E x ∈ uchun x x I = tenglik o‘rinli. Ta’rifga ko‘ra u chegaralangan va uning normasi 1 ga teng. Endi nol operatorning chegaralangan ekanligini ko‘rsatib, uning normasini topamiz. Istalgan E x ∈ uchun 0 = = Θ θ x tenglik o‘rinli. Bundan 0 = Θ ekanligi kelib chiqadi. Nol operator ) , ( Y X L chiziqli normalangan fazoning nol elementi bo‘ladi. 11.6. 11.3-misolda keltirilgan ] , [ ] , [ : b a C b a C A → differensial operatorning chegaralanmagan ekanligini ko‘rsating. 155 Yechish. Buning uchun A akslantirishda ( ) ( ) [ ] 1 ; 0 1 C A D = fazodagi birlik shar ] 1 , [ θ B ning tasviri chegaralanmagan to‘plam ekanligini ko‘rsatish yetarli. Birlik shar ] 1 , [ θ B da yotuvchi } { n f ketma-ketlikni quyidagicha tanlaymiz: ( ) . 1 max , 1 0 = = = ≤ ≤ n x n n n x f x x f U holda ( )( ) . max , 1 0 1 n x n f A x n x f A n x n n n = ⋅ = ⋅ = ≤ ≤ − Bundan ∞ = ∞ → n n f A lim ekanligi kelib chiqadi. Demak, differensial operator chegaralanmagan ekan. Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling