O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Ichki urushlar davrida Rim adabiyoti
 Eramizdan oldingi II asrning o‘rtalaridan boshlab, Rim jamiyat-
ida keskin sinfiy ziddiyatlar paydo bo‘la boshlaydi.
Uzluksiz urushlar vaqtida qo‘lga kiritilgan behisob qullarni 
shafqatsiz ekspluatatsiya qilish natijasida quldorlar bilan qul-
lar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni tobora kuchaytirib, nihoyat, 
Rim imperiyasining turli yerlarida, jumladan Sitsiliya, Kichik 

---

76
Osiyo va boshqa viloyatlarda dahshatli qullar qo‘zg‘olonining 
ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. Spartak rahbarligida boshlanib, so‘ngra 
Italiya tuprog‘ining hamma yerlariga yoyilgan va to‘rt yil (74–71) 
davomida butun Rim davlatini zilzilaga keltirgan qullar isyoni bu 
qo‘zg‘olonlarning eng yirigi edi.
60 yilda davrning yirik sarkardalari Pompey, Yuliy Sezar hamda 
Krass o‘rtalarida birinchi uchlik ittifoqi-triumvirat tuziladi. Ora-
dan ko‘p vaqt o‘tmay, yakka hukmronlikka intilgan Pompey bilan 
Sezar o‘rtalarida yangi grajdan urushi boshlanib, raqibi ustidan 
g‘alaba qozongan Sezar ulug‘ davlatning yagona hokimi darajasiga 
ko‘tariladi. Biroq Sezarning tantanasi faqatgina besh yil (49–44) 
davom etadi. Respublikachilar til biriktirib, uni o‘ldiradailar.
Sezarning eng yaqin sarkardasi Antoniy bilan asrandi o‘g‘li Ok-
tavian o‘rtalarida uning o‘rnini egallash uchun keskin kurash bosh-
lanadi. Qariyb o‘n yil davom etgan yangi grajdan urushi, nihoyat, 
eramizdan oldingi 31 yilda Oktavianning g‘alabasi bilan tugaydi.
Rimda respublika tuzumining yemirilishiga va imperatorlik idora 
usulining barpo etilishiga sabab bo‘lgan yuz yillik ijtimoiy kurash-
ning muhim voqealari shulardan iborat. Keskin sinfiy kurashlar fal-
safada, adabiyotda va, nihoyat, notiqlik san’atida o‘zining yorqin 
ifodasini topadi.
Sitseron (m.av 106–43). O‘zining otashnafasligi bilan Demosfen 
darajasida turadigan va antik dunyoning ikkinchi ulug‘ so‘z ustasi 
sifatida tanilgan notiq Mark Tulliy Sitserondir. Rim so‘z ustalari 
orasida ikki xil notiqlik usuli keng tarqaladi; bulardan biri – Osiyo 
usuli, ikkinchisi – attika usulidir. Osiyo usuliga ergashuvchi notiqlar 
so‘zning hayajonli, jimjimador bo‘lishiga, jumlalarning ohangdorli-
giga katta e’tibor beradilar; attikachilar esa yunon so‘z san’atining 
yirik vakili Lisiy hamda ulug‘ tarixchi Fukidid singari jumlalarni 
qisqa tuzishga, so‘zlarning sodda bo‘lishiga intiladilar.
Sitseron o‘zining salkam qirq yil davom etgan ijtimoiy va ad-
abiy faoliyati mobaynida turli-tuman mavzularga bag‘ishlab behad 
ko‘p asarlar yozgan. Shulardan bir qanchalarining nom-nishonsiz 

---

77
yo‘qolib ketganligiga qaramay, bizga qadar yetib kelganlarining o‘zi 
ham antik dunyoda o‘tgan har qanday yozuvchining asaridan ziyo-
daroqdir. Sitseronning asosiy kasbi – notiqlik. Shuning uchun ras-
miy yig‘inlarda sud majlislarida so‘zlagan nutqlari uning ijodida eng 
muhim o‘rin tutadi. Ma’lumotlarga qaraganda, qadimgi zamonlarda 
Sitseronning 150 ga yaqin nutqi nashr etilgan bo‘lsa, bizga qadar sh-
ulardan 58 tasi yetib kelgan. Bulardan tashqari, falsafiy mavzularga 
yozilgan 12 ta asar, notiqlik nazariyasi va tarixiga doir 7 ta risola va 
800 ga yaqin maktub asrlar osha bizgacha yetib kelgan.
Sitseron so‘z san’ati nazariyasiga atab yozgan asarlar orasida 
“Orator haqida”, “Brut” va “Orator” mazmunda ham, shaklda ham 
eng qimmatbaho asarlar hisoblanadi. Mazkur asarlarning har birida 
Sitseron notiqlik san’atining eng yirik masalalaridan tortib mayda-
chuyda qonun-qoidalariga qadar diqqat bilan birma-bir ko‘zdan 
kechiradi. Sitseronning aytishicha, notiq shunchaki so‘zamol, sud 
ishlarining ikir-chikir qonunlarigacha biladigan qonunparast emas, 
balki bekamu ko‘st davlat arbobi bo‘lmog‘i darkor. Shu sababli bu 
kasbga intilgan har bir odam faqatgina ritorika ilmiga taalluqli ibti-
doiy bilimlarni o‘rganish va o‘zining tabiiy iste’dodiga ishonish bilan 
cheklanib qolmasdan, muttasil mutolaa qilmog‘i, beto‘xtov madani-
yat cho‘qqilariga intilmog‘i lozim. Tinglovchilarning ruhiga chuqur 
ta’sir ko‘rsatishning eng birinchi vositasi sifatida yozuvchi ham-
madan burun axloq, mantiq, psixologiya fanlarini har tomonlama 
mukammal o‘rganishni va, umuman, mavjud falsafiy ta’limotlardan 
keng xabardor bo‘lishi tavsiya etadi.
Nutq uslubi haqida Sitseron “Kimki jo‘n narsalar haqida oddiygi-
na, kundalik voqealar haqida – o‘rta-miyona, ulug‘ hodisalar haqida 
– shavq-zavq bilan gapirsa – shu odam so‘z san’atining chinakam 
ustasidir” degan fikrni bildiradi.
Rim respublikasining so‘nggi yillari, zamonasining atoqli davlat 
arboblari, muallifning yor-do‘stlari, shaxsiy hayoti, tabiati, sevinch 
va tashvishlari haqida qimmatbaho ma’lumotlar beradigan man-
balardan yana biri – Sitseronning maktublaridir.

---

78
Sitseron lotin tili va, xususan, lotin nasrining rivojiga kuchli ta’sir 
o‘tkazadi. Ovrupa madaniyatining rivoji va ravnaq topishi yo‘lida 
ko‘rsatgan xizmatlari jihatidan boshqa Rim yozuvchilari Sitseronga 
tenglasha olmaydi.
Uyg‘onish davriga kelganda Sitseron merosiga murojaat juda 
ham ortib ketadi: ulug‘ gumanistlar o‘zlarining falsafiy va adabiy 
faoliyatlarida lotin tilining benuqson namunasi sifatida, faqatgina, 
Sitseron uslubiga ergashadilar. XVIII asrning ma’rifatparvarlari 
Volter, Didro, Monteskye va boshqalarning ijodida ham Sitseron-
ning ta’siri kuchli bo‘lgan.