O’zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo’mitasi

Nutq o'qitish vositasi.

O'quv materialini o'quvchilarga muvofakkiyatli yetkazish uchun o'qituvchi bayon etish metodikasi bilan bir katorda nutq tehnikasini ham yahshi egallagan bulishi kerak. Nutq tehnikasi, kupchilik hollarda tabiat in'omi bulmay, balki o‘z ustida tinmay ishlash natijasidir.
O'1ituvchi o'1uv materialini har hil tarzda bayon etib, bunda ijobiy natijalarga erishishlari mumkin. O'qituvchi mukammal biladigan, o'quvchilarning chuqur va puhta bilim olishlariga imkon beradigan metodikagina yahshi bo'ladi. shu munosabat bilan nutq tehnikasi yuzasidan har bir o'qituvchiga bir hil darajada va istagan holda yarayveradigan metodik maslahat berish kiyin. Shuning uchun ilgor pedogogik tajribani umumlashtirishga asoslangan ba'zi tavsiyalarni keltirib o‘tamiz.
Avvalo shuni nazarda tutish kerakki, darsda o'quv materialini og‘zaki bayon etish tashki samaraga mulljallangan nutq bulmay, balki o'quvchilarga yangi bilimlar bayon etishidir.
O'quv materialini o'quvchilarga karab, jonli tilda bayon etishga harakat qilish,
«biz», «siz», «biz siz bilan» kabi olmoshlardan kuprok foydalanish, o'quvchilarning dikkatiga e'tibor berib turish kerak.
O'quvchi nutqining ifodali bulishi uchun mimika va imo-ishoralar katta ahamiyatga ega, chunki ular bayon etilayotgan materiallarning ma'naviy buyogini kuchaytirishga, unga uz munosabatini bildirishga yordam beradi. Ammo mimika, imo-ishoralarga haddan tashqari berilib ketish yaramaydi.
o'qituvchi o'quv materialini bayon etar ekan, unga befarq qaray olmaydi. Bu narsa o'quvchilarni ham befark karay olmaydigan qiladi. O'qituvchi bayon etayotgan materialning emotsional buyogi o'quvchilar e'tiborini aktivlashtiriladi.
Ta'lim jarayonini ijobiy emociyalar asosida kurish zarur. I. P. Pavlov ijobiy emociyalarga bosh miya katta yarim sharlari mahsuldor ishlashining manbai sifatida karar edi. Psihologlar ijobiy emotsiyalarni inson faoliyatining kudratli stimuli deb hisoblaydilar. Didatika zerikish ta'limning ashaddiy dushmani ekanligini isbot qilgan.
Tabiiyki, bayonning emocional buyogi imkoiyatlari kup darajada fanning mazmuniga bog‘liq. Gumanitar fanlar o'qituvchilarida bunday imkoniyatlar, masalan, umutehnika va mahsus fanlar o'qituvchilrnikiga karaganda ancha katta. Birok eng «quruq» fan ham jonli, kizikarli, jozibali tarzda bayon etilishi zarur. Bunga erishish vositalari juda kup. Bo'lar jumlasiga tarihga kichikroq sayohat qilish ham, kizikarli faktlar, amalda ishlatiladigan misollar keltirish ham, solishtirish ham kiradi va hokazo.
Har bir pedogokning nutq sifati va ovoz tembri har hil bo'ladi. Tegishlicha mashq qilib, ovozning yokimli bulishiga erishi mumkin. Nutqning individual kamchiliklariga, masalan, dimogdan suzlash, suzning ohirgi qismini «yutib yuborish» va shu kabi kamchiliklarga barham berish zarur. Nutqni parazit suzlardan tozalash lozim.
O'qituvchi ovovzining o‘zi bemalol gapira oladigan ohangini aniqlab olishi juda foydali. Bu ohangdan chetga chiqish nutqni jonlantiradi.
Nutqning past balandligi muhim ahamiyatga ega. O'qituvchining auditoriyani tuldirib, eng ohirgi katorda utirgan o'quvchilar ham eshitadigan ovozi normal hisoblanadi. Birok haddan tashqari baland ovoz o'quvchilarni charchatib kuyadi.
Nutqning tezlik va balandlik darajasini, shuningdek, ohangini o'quv materialining qiyinlik hamda muhimlik darajasiga karab o‘zgartirish zarur. Muhim qonun koidalar, tariflarni oddiyroq yoki ikkinchi darajali materialga qaraganda balandrok
ovoz bilvan va sekinrok bayon etgan ma'qul. Hamma vakt aniq va ravshan gapirishga harakat qilish lozim. Yangi terminlarni ayniksa aniq aytish zarur.
Tajribali o'qituvchilar o'quv materialini bayon etish jarayonida ayrim jumlalar orasida va har bir muhim fikr yoki tarifdan keyin bir oz tuhtab-tuhtab oladilar. Bu hol ukvuvchilar e'tiborini oshiradi va bayon etilayotgan materialni tushinib olishi uchun vaqt beradi.
Nutq tehnikasi o'qituvchining kundalik ishi natijasidir; uni doimo takomillashtirib borish uchun quyidagilar tavsiya etiladi:
boshqalarning qanday gapirayotganini kuzatib borish, ishdagi urtoklari, shuningdek, majlis, ma'ruza, konfirentsiyada gapirganlar nutqining afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilish lozim;
hamma vakt uz nutqini mashq qildirishga intilish kerak; nutqni Yuqori madaniyatli va tehnikali qilishning eng yahshi usuli majlis, kengash, seminar, pedogogik ukishlarda keng auditoriya oldida nutq so‘zlashdir.
Suhbat - o'quv jarayonini tashkil etishning savol-javobli metodi. Umumtehnika va mahsus fanlar o'qituvchilari suhbatning ikkita asosiy turidan: asosiy maqsadi o'quvchilarga yangi bilimlarni bayon etishdan iborat bulgan suhbat hamda o'quvchilarning bilimlari mustahkamlanadigan, takrorlanadigan, tekshirib kuriladigan va baholanadigan suhbatdan foydalanadilar. Suhbatning har bir turi uchun uz metodikasi hosdir.
Agar suhbatdan kuzlanadigan maqsad yangi bilimlarni bildirishdan iborat bo'lsa, o'qituvchi urganilishi kerak bulgan masalani urtaga tashlaydi va mantiqiy mulohazalar yuli bilan o'quvchilarni muayyan hulosaga olib keladi. Bunda o'qituvchi o'quvchilarni ilgari olingan bilimlar, kuzatishlar, hayotiy va ishlab chiqarish tajribasini takrorlashga, hodisalarni solishtirish, takkoslashga, uz fikrini bayon etishga undaydi. Suhbatning asosiy alomati - o'quv materialin muhokama qilishda o'quvchilarning bevosita ishtirok etishi suhbatning uziga hos hususiyatlarini belgilaydi. Bunday suhbat jarayonida o'quvchilarning bilimlari va tajribasi suzlab berishdagiga karaganda ancha samarali aniqlanadi va foydalaniladi, materialni uzlashtirish jarayoni tularok hamda operativrok nazorat qilinadi, ilgari olgan bilimlari ancha chuqurlashadi, mustahkamlanadi. Jamoa suhbat umumiy manfaatdorlik vaziyatini yaratadi, o'quvchilarning e'tibori va qizqishini oshiradi, mushohadasini aktivlashtiradi tashabbus hamda mustaqillikni rivojlantiradi, darsda bilimlarning ongli ravishda uzlashtirilishini ta'minlaydi va uy ishini osonlashtiradi. Ilg‘or o'qituvchilar suhbatining goyaviy mazmuniga katta ahamiyat beradilar, uning imkoniyatlaridan o'quvchilarnijamoalilik ruhida tarbiyalash, o'quvchilar bilimini e'tikodga aylantirish uchun, bilish va ijodiy kuchlarini rivojlantirish uchun keng foydalanadilar.
Suhbat o'quvchilarning yangi bilimlarini idrok etishini ta'minlabgina kolmay, balki bu bilimlarni tushunib olishi va sistemaga solishga imkon beradi ham. Ammo yangi materialni bayon etish metodi bulgan suhbat, bir kancha afzalliklarga ega bulishiga karamay, pedagogikada «sof holda» nisbatan kam kullaniladi. Buning asosiy sababi shuki, o'quvchilarni yangi materialni uzlashtirishga sekin-asta olib kelish jarayoni kup vakt oladi va o'qituvchiningg mahsus tayyorgarlik kurishini: savollarni o'quv materialining mantikiga muvofiq tanlash, ta'riflash, joylashtirishni,
o'quvchilardan kutilishi mumkin bulgan javoblar hamda asosiy hulosalarni uylab olishni, shuningdek anchagina vaktni talab qiladi. O'quvchilar urganiladigan material yuzasidan bir kator tayyorgarlikka ega bulishlari kerakligi ham suhbatdan foydalanishni kiyinlashtiradi: suhbatni «bush joyda» utkazib bulmaydi. O'quvchilarning ayni fan yoki boshqa fanlardan olgan bilimlari, kuzatishlar, darsliklarning, spravochniklarning materialini, jurnallardagi makolalarni, tehnikaviy va tehnologik hujjatlarni o'rganish, o'quvchilarning ishlab chiqarish ta'limi jarayonida ortirgan tajribasi, hayot tajribasi suhbat manbai bo'ladi.
Yuqorida aytib utilganlar asosida yangi materialni bayon etish metodi bulgan suhbatdan foydalanishning ba'zi shartlarini aniqlash mumkin:
eng muhim, prinsipial ahamiyatga ega bulgan materialni suhbat metodida urgangan ma'kul;
suhbat metodida o'rganish uchun mazmuni aniq mantiqiy izchillikka ega bulgan materialni tanlash zarur;
suhbatda o'quvchilar bilimni muayyan sistemaga keltirish, fanlararo boglanishni amalga oshirish, o'quvchilarning nazariy bilimlari bilan ishlab chiqarish tajribalari urtasida boglanish urnatish uchun foydalanish eng katta samara beradi;
suhbatni boshqa metodlari: tushuntirish, kitob bilan ishlash, o'quvchilarning mustaqil kuzatishlari, namoyish qilish, mashqlar, laboratoriya - amaliy ishlar bilan birga kushib utkazgan ma'kul.
Suhbatning muvafakiyatli utishi ko‘p jihatdan shu suhbat temasining to'g‘ri tanlanishiga va konkret o'quv vazifasiga bog‘liq. Suhbat temasini aniq ifodala berish, o'quvchilarga bilimlarni uzlashtirish uchun yana nimalar qilish lozimligini kursatib berish juda muhimdir.
Yangi bilimlar berish maqsadida utkaziladigan suhbat induktiv va deduktiv usul bilan olib borilishi mumkin.
O'qituvchilar induktiv usulni o'quvchilarni uzlarida bor bilimlarga va ishlab chiqarish tajribasiga tayanib, mustaqil hulosalar chiqarishga va umumlashtirishlar qilishga olib keladigan holllarda qullaydilar.
O'qituvchi keltirib chikargan yoki bayon etilgan koida, shart, talabni o'quvchilar boshqa hollarga tatbik eta boshlagan, o'qituvchi savoliga javob berib va uning topshirigini bajarib, yangi hodisalarni analiz qila boshlagan, mazkur koidani ana shu hodisalarga tatbik etish mumkinligi to'g‘risida mulohaza yurita boshlagan vaktda deduktiv usuldan foydalaniladi.
Suhbatning samarali chiqishi uchun o'quvchilarga beriladigan savolni to'g‘ri tanlash, ta'riflash va quyish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Evristik, izlash suhbatida savollarni o'qituvchi faoliyatining formasi debgina qaramaslik kerak. O'qituvchi urtaga tashlagan har bir savol o'quvchilar ongida tegishli savol tugdirishi, paydo bulgan noaniqliklarga barham berish istagi hosil qilishi, yangi assotsiasiyaga undashi zarur.
Shu nuktai nazardan karaganda, savol fikrning bilish bilan bilmaslik urtasida turadigan, yangi mulohaza hamda tushunchalardan oldin keladigan va ayni vaktda ularning hosil bulishiga yordam beradigan alohida formasidan iborat, deb aytish mumkin.
Ana shu asoslanilganda, savolga nisbatan kuyiladigan asosiy talab o'quvchilarning aktiv fikrlash faoliyatini, zehnini ustirishdan iborat. Bundan tashqari, savollarga nisbatan kuyiladigan talablarni aytib utish zarur: qisqalik va aniqlik; maqsadga muvofiklik; mantiqiy ravshanlik va oddiylik; suhbatnin bundan oldingi savollari va mavzusi bilan bog‘liqligi; mazmun va shaklining aniqligi; amaliy yunalganlik; o'quvchilarning ishlab chiqarish tajribasini hisobga olish.
Aso siy kushimcha, yordamchi savollar bo'ladi. Asosiy savollardan kuzda tutiladigan maqsad - eng muhim materialni ochib berish; kushimcha savollardan kuzlangan maqsad - asosiy materialni aniqlashtirish, unga aniqlik kiritish; yordamchi savollardan ko‘zda tutiladigan maqsad - tanish ma'lumotlarni o'quvchilar esiga tushirishga yordam berish, o'quvchilar fikrini zarur tomonga karatish.
Yangi materialni suhbat metodida bayon etishda o'quvchilarga beriladigan savollar nihoyatda hilma hildir. Savollarning quyidagi guruhlarini ajratib kursatish mumkin:
narsalarni, ularning tasvirlarini, hodisalar, jarayonnlar, faktlar va shu kabilarni solishtirish hamda taqqoslashga oid savollar;
urganilayotgan faktlar, hodisalar, jarayonlarni umumlashtirish va ularning muhim alomatlarini ajratib kursatishga doir savollar;
bilimlardan bir hil vaziyatlarda foydalana bilishni aniqlash uchun beriladigan savollar;
sababi izohlashga oid savollar;
isbotlashga oid savollar, «ha» va «yuk» ekanligiga isbotlar keltirish; fanlararo boglanishni urnatishga oid savollar;
tushunchaalarni ta'riflashga oid savollar.
O'quvchilarning javoblariga nisbatan kuyiladigan talablardan, avvalo, onglilik va asoslanganlikni aytib utish kerak. Har bir javob o'quvchining fikrlash mustaqilligini aks ettirishi lozim. O'qituvchi o'quvchilardan tehnika jihatidan va adabiy jihatdan savodli ifodalangan aniq hamda ravshan javob kaytarishni talab qilishi shart. O'quvchilarning nutq madaniyatini tarbiyalashga fikrlash madaniyatini tarbiyalashning tarkibiy qismi deb karamok lozim.
Suhbatni tashkil etishga nisbatan kuyiladigan talablar, birinchi navbatda, savollar qo‘yish usullariga va o'quvchilarni javob kaytarish uchun undashga taaluklidir. Savollarni butun guruhga berish, sungra o'quvchilar javob berishga tayyorlanishi uchun bir oz tanaffus qilish, shundan keyingina biror o'quvchining familiyasini atash tavsiya qilinadi.
Suhbatning mantiqiy rejasiga kat'iy amal qilish juda muhim. Savollar bilan javoblar shunday tartibda kelishi kerakki, o'quvchilar mavzuning izchilligini hamma vakt sezib turadigan bulsin. Suhbat jarayonida o'quvchilar e'tiborini butun urganilayotgan materialni tushunish uchun asosiy bulgan fakt va hulosalarga qaratish alohida ahamiyatga ega.
O'qituvchi suhbat ipining uchini hamisha o‘z qo‘lida tutib turishi kerak. Shu bilan birga savollar qo‘yishning va ularni ta'riflashning ilgari belgilab kuyilgan tartibiga ko‘r-ko‘rona amal qilish yaramaydi. Savollarni o'quvchilarning javoblariga karab har qila bilish, fikrlarning borishini tartibga solish, har qaysi o'quvchining kuchli
va kuchsiz tomonlarini hisobga olish zarur. Agar o'quvchi savolga javob kaytarishga kiynalsa, boshqa o'quvchini chakirishga shoshilish yaramaydi, savolni o'quvchiga tushunarlirok bulgan yangi varinatda berish va to'g‘ri javob yunaltirish mumkin bulgan biror faktni eslatib utish lozim. Ammo javobni ochik oydin beruvchi savollar berish yaramaydi.
Suhbatni yakunlar yasash bilan tugallash zarur: o'qituvchi suhbat jarayonida urganilgan masalalarga aniq ta'riflar beradi.
Hozirgacha gap suhbat olib borish usuli to'g‘risida bordi, bunda savollarni o'qituvchi berdi, o'quvchilar esa bu savollarga javoblarni uylab ko‘rdilar va o'qituvchi rahbarligi ostida ma'lum hulosaga keldilar. Suhbatning bunday tuzilishi eng tipikdir. Lekin suhbat jarayonida o'quvchilar ham savol berishi mukin; o'quvchilar savolni o'qituvchiga ham, guruhdagi urtoklariga ham berish mumkin. bunday metodik usulning afzalligi shundaki, birinchidan, o'qituvchi, savolning harakteriga karab, o'quvchilar bilimining kanchalik chuqur ekanligi, ularning bilish aktivligi, kizikuvchanligi va o‘rganilayotgan hodisalarni tushunish darajasi to'g‘risida bir fikrga keladi; ikkinchidan, ko‘pincha chuqur, asosli savol bir-biri bilan ketma-ket boglangan boshqa savollarning uzluksiz zanjiridan iborat bo'ladi; birinchi savolning hal qilinishi ikkinchi, uchinchi savolni keltirib chikaradi va, shunday qilib, o'quvchilar aktiv ishga jalb etiladi. Bu holda savollar o'quvchilar bilimlari va qiziqishlarining chuqurlik mezonigina emas, balki bu qiziqishni kuvvatlab turuvchi vosita ham bo'lib qoladi.
O'qituvchining vazifasi savolarning murakkabligini va pedagogik kimmatini doimo oshira borib, o'quvchilarni savollar berishga undashdan iborat. O'quvchilarni savol berishga undash usullaridan quyidagilarni ta'kidlab utish mumkin: o'qituvchining ukib chi?ilgan matn, rasm, ko‘rsatma kullanmaga oid savollar tuzish to'g‘risida o'quvchilarga beradigan topshirigi; javob kaytarayotgan o'quvchiga, o'qituvchiga savollar berishni taklif eitsh; o'quvchilarni ataylab muayyan kiyinchiliklarga tuknashtirish va hokazo.