O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Fanlar tasnifi va rivojlanish omillari, ijtimoiy ahamiyati.
Fanlar tasnifi ancha murakkab va ziddiyatli jarayon bo‘lib, bu boradagi fikrlar turli-tuman va hatto qarama-qarshilik jihatlariga ega.
Fanlarning dastlabki muayyan darajada izchil tasnifini biz Aristotel falsafiy merosida ko‘rishimiz mumkin. U o‘sha davrda falsafaga mos kelgan barcha bilimlarni uch qismga: nazariy, amaliy va ijodiy bilimlarga ajratadi.
O‘z navbatida, nazariy bilimlarni Aristotel “birinchi falsafa” – metafizika, matematika va fizikaga ajratadi, bunda u metafizikaga aqliy mushohada yuritish orqali anglab etiladigan oliy asoslar haqidagi fan deb qaraydi.
Aristotel taklif qilgan fanlar tasnifi (mil. av. IV asr)

Falsafa (butun bilim)

  

Amaliy bilim (etika va siyosat)

Nazariy bilim

Ijodiy bilim

  

Birinchi falsafa (metafizika)

Matematika

Fizika (tabiat haqidagi fan)

Aristotel formal mantiqqa asos solgan bo‘lsada, uni falsafa (fanlar) tarkibiga kiritmaydi. Uningcha, formal mantiq bilim emas, balki bilishning oliy qurolidir²¹⁷.

Aristoteldan so‘ng qadimgi Rim qomusiy olimi Mark Varron ham fanlarni tasniflashga urinib, ularni quyidagi holatda ifodalaydi: grammatika, dialektika, ritorika, geometriya, arifmetika, astrologiya, musiqa, meditsinava arxitektura²¹⁸. Ammo Varron fanlarni tasniflashda ularni umumlashtirmay, balki alohida holatda ifodalydi.
O‘rta asrlarda musulmon arab olimlari fanlarni arab fanlari (poetika, notiqlik san’ati) hamda g‘ayriarab fanlariga (astronomiya, meditsina, matematika) ajratadi²¹⁹.
SHuningdek, O‘rta asrlarda Yevropa olimlari, hususan Didaskalikonlik Gugo Sen-Viktorskiy tomonidan ham fanlarni tasniflashga urinib ko‘rildi. U fanlarni to‘rtta guruhga ajratadi:

1. 
   Nazariy fanlar (matematika, fizika);
   
2. 
   Amaliy fanlar;
   
3. 
   Mexanik fanlar (kema boshqaruvi, qishloq ho‘jaligi, ov, meditsina, teatr);
   
4. 
   Mantiq, shu bilan birga grammatika va notiqlik.
   

Aristoteldan so‘ng eng izchil fanlar tasnifini taklif qilgan olimlar Markaziy Osiyodan chiqqan buyuk mutafakkirlar – Forobiy va Ibn Sinodir.
Forobiy Aflotun va Aristotel ta’limotiga tayanib, fanlarning turkumlashni o‘z tasnifini taklif qildi: 1) til haqidagi fan; 2) mantiq; 3) matematika; 4) fizika (metafizika); 5) siyosat; 6) huquqshunoslik; 7) ilohiyot. Aristoteldan farqli o‘laroq, Forobiy metafizikani “nazariy tafakkur fanlari” bilan “amaliy tafakkur fanlari” o‘rtasidagi bog‘lovchisi deb ko‘rsatdi.