O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

Puqaralıq jámiyetiniń zamanagóy konsepsiyalarining tiykarǵı jantasıwlar

Формацион ёндошув	Цивилизацион Ёндошув	Модернизация Ёндошуви
Пуқаралық жәмийети тушунчаси капиталистик тизимга боғланади ва кенг (яъни жәмийетнинг шакли сифатида) ва тор (яъни экономикалық ва сиёсий муносабатлар ўратсидаги шаклланадиган муаян Социаллық ташкилотлар мажмуаси сифатида) маъноларда тушунилади.	Пуқаралық жәмийетин цивилизация тарраққиёти контекстида кўриб чиқади. Унинг назарий тийкарларыни О.Шпенглер, А.Тойнби ва П.Сорокин асрарларида яратилган. Уларга қараганда, пуқаралық жәмийети бошқа Социаллық шакллардан аввало юксак цивилизация даражаси билан ажралиб туради. Унинг асосий меъзони сифатида эса инсогн, унинг эркинлиги, ривожланиш ва ижодийлик имкониятлари, шунингдек бошқа инсонлар билан тинчлик в тотувликда яшаш қобилиятлари тан олинади	Модернизация концепцияларида (А. Турен, Ю. Хабермас, Э. Гидденс, З. Бауман ва б.) пуқаралық жәмийети аъанавий жәмийет урнини эгаллаган ёки замонавий жәмийетга хос бўлган белгиларни шакллантирадиган жәмийети тушунилади.

Joqaridag’ilardi esapqa alǵan halda puqaralıq jámiyetiniń tómendegi ideologik-filosofiyalıq doktrinalari kórsetiledi:- «byurokratik mámleketlik sotsializmi doktrinasi»;- «avtoritar mámleketlik kapitalizmi doktrinasi»;- «demokratik sotsializm doktrinasi»;- liberal-demokratiyalıq (“bazar demokratiyası”).Byurokratik mámleketlik sotsializmi ushın puqaralıq jámiyeti - bul burjua, kapitalıstik jámiyet, ol jeke menshikka hám jallanba miynetke tiykarlanadı. Byurokratik-mámleketlik sotsializmi tárepdarları puqaralıq jámiyetin sociallıq notenglik hám jámiyette kúsheyip baratırǵan keskinlik sebebi dep biladi.Avtoritar-mámleketlik kapitalizmi puqaralıq jámiyetin jeke biznes, shańaraqqatiyisli-aǵayınlıq hám basqa mámleketlik emes munasábetler tarawı bolıp, ózinde kapitalıstik mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq bazasın sáwlelengen etedi, dep esaplaydı.Demokratiyalıq sotsializm konsepsiyasi tárepdarlarına kóre puqaralıq jámiyeti - sociallıq- siyasiy shólkemler hám institutlar kompleksi, ol demokratiyalıq mámleketlik menen birge sociallıq (ekonomikalıq, siyasiy hám h.) demokratiya tiykarın skólkemlestiredi.“Bazar demokratiyası” teoretikleri puqaralıq jámiyetin bazar demokratiyası jámiyeti analogi dep biladi. Olar pikricha, puqaralıq jámiyeti ekonomikalıq jámiyet bolıp, ekonomikalıq turmısdı basqarıw múmkinshiliklerinde sheklengen jáne social birlespeler hám háreketler tárepinen qadaǵalaw etiledi.SHunday etip, puqaralıq jámiyeti ideyasınıń qayta jonlanishida jámiyetti mámleketliklestiriwge, jámiyet turmısında mámleketlik roli hám tásirinń ayrıqsha ósiwine qarsı háreketti kóriw múmkin. CH. Teylor, E. Arato, R. Dvorkin hám basqa izertlewshilerdińden ibarat bolǵan ayriqsha normativ diskurs da qálipleskenligin búydew múmkin. SHuningdek, mámleketlik emes tarawdıń sociallıq-siyasiy aktivligi hám óz- ózin shólkemlestiriw áhmiyeti maydanıdan, eń za’ru’rli tómendegi konsepsiyalar ajratıladı:- liberal dástúr konsepsiyasi;- Amerikancha kommunitariz konsepsiyasi;- evropacha neokonservatizmi konsepsiyasi;- post-marksistcha konsepsiya.


Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )

Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )

Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )



Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )



Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )


Puqaralıq jámiyetiniń liberal dástúr ideyası uluwma alǵanda jańa zat emes. Puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı qıyallar eski ingliz liberalizmidayoq islep shıǵılǵan.Puqaralıq jámiyeti konsepsiyasining amerikalıqsha materiallıq hám tariyxıy kontekstinde «respublikanizm» ideali menen baylanıslı edi. Ol XX óz-ózin basqarıw hám óz-ózin sociallıq shólkemlestiriwge tiykarlanıwshı, teń haqılı puqaralar tárepinen dúzilgen amerikalıq kommunalari, yaǵnıy lokal birlespelerdiń uyqas hám aktivlikdegi sociallıq-siyasiy turmısı haqqındaǵı qıyallarǵa tiykarlanadı.Usı kommunalar óz-ózin tashkillashuvi ayriqsha puqaralıq jámiyeti tipii menen qollap- quwatlanǵan, bul haqqında tolıq A. de Tokvil jazadı. Demokratiyalıq mádeniyat bunda kommunal óz-arahamkorlik hám serikshilik qádiriyatların, sonıń menen birge xristian etikası qádiriyatlarınıń joqarı dárejedegi ámeliyatı menen parıq etedi. SHuning menen birge, kommunitaristik proekt tárepdarları kuzatganidek, jámáátviy qádiriyatlar individual qádiriyatlardan ústin bolıp, individler óz-ara isenim hám xızmetleslik ortalıǵında óz qızıǵıwshılıqların awqam qızıǵıwshılıqlarına bo'ysundirishga tayın bolǵan.Derekler analizi sonı kórsetedi, eski marksizm zamanagóy diskursning bólek konseptual baǵdarı sıpatında puqaralıq jámiyetin kelip shıǵıwın, jámiyettiń feodal-aristokratik paternalistik sisteması ornına kommersiya kapitalizmi dáwiridegi ekonomikalıq partikulyarizmi menen baylanıstırǵan. Biraq Marks ol jaǵdayda individual erkinlik hám avtonomiyanı emes, klasıy jámiyette ob'ektiv ámeldegi bolǵan notenglikni, erksizlik jáne social- ekonomikalıq biyganalashuvni berkituvchi, yaǵnıy, sırtqı formanı kórgen tek.Keyin bolsa postmarksistik proekt sheńberinde ámel etiwshi teoretikler, puqaralıq jámiyeti ideyasın qaytaldan kórip shıǵıwǵa háreket etken. SHunday etip, postmarksistik túsiniwde, ol tómendegishe tiykarlanadı «oxirgi waqıtlarda payda bolıp atırǵan, jámiyettiń, erkin ehtiyoriy assotsiatsiyalari, sonıń menen birge, huqıqıy hám ǵalabalıq institutları sheńberinde ámelge asıriluvchi jámáátviylikning nomumtoz formaları, tekǵana mámleketlik sheńberinden, bálki kapitalıstik bazar ekonomikası shegarasıdan da shıǵıp ketip atır». Bul jerde dıqqat orayında, birinshiden, mámleketlik-byurokratik mashinasınıń, ulıwma mápler mámleketi sharayatında, tásir sheńberiniń keńeyiwi, ekinshiden, jámiyetke transmilliy korporatsiyalar hám globallasıw dáwirdiń oraylasqan ekonomikası tárepinen bolǵan havfi turadı.  Puqaralıq jámiyetiniń zamanagóy konsepsiyalarini kórip shıǵar ekenbiz, olarda usı fenomenning ontologik hám gnoseologik táreplerine sociallıq qarawlar túrli-tumanlıǵını kóremiz. Atap ótiw orınlıqı, puqaralıq jámiyetiniń zamanagóy konsepsiyalari sociallıq máseleler analiziniń sistemalı kriteryaların islep shıqqanlıǵı hám ilimiy hamjamiyat aldına original konseptual hám ámeliy sheshimin talap qılıp atırǵan jańa máselelerdi kese etip qoyǵanlıǵı. XX ásir tekǵana texnikalıq progress, bálki sistemalı pikrlew qáliplesiwi hám húkimranlıǵı dáwiri bolǵanlıǵını ilimpazlar biladi. Naǵız ózinday waqıtta, puqaralıq jámiyeti - sociallıq bolmısnıń sistemalı analizi kontekstinde úyrenila baslanadı. Bul álbette, búgin alım-filosoflarǵa zamanagóy sociallıq- ekonomikalıq hám siyasiy processlerdi tekǵana modellestiriw múmkinshiligin, bálki, olardıń keleshegi haqqında anıq qıyallar payda bolıwǵa alıp keledi.Búgingi kúnde da puqaralıq jámiyetin úyreniw máselelerinde bir qatar máseleler ámeldegi: puqaralıq jámiyetiniń mámleketlik hám jámiyet dixotomiyasi yamasa serikligi shegarası, puqaralıq jámiyeti institutlarınń individ jeke turmısıǵa dahl etiwi shegarası qayda, puqaralıq jámiyetin túsiniwdiń bazalıq tiykarları, puqaralıq jámiyetin túsiniwdiń universal jantasıwları barma sıyaqlı máseleler bolıp tabıladı.SHuning menen birge, puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı ideyalar hám qıyallar genezisi, usı fenomen áyyemgi hám orta ásirlerde - mámleketlik qızıǵıwshılıqları jámiyet, hám álbette jeke qızıǵıwshılıqlardan ústinligi kontekstinde talqiq etilgenliginen dárek beredi. Áyyemgi hám orta ásirler ilimpazları ijodida mámleketlik, jámiyettegi sociallıq munasábetlerdi basqarib turǵan bas institut sanalgan. Usı tárep insaniyat rawajlandiriwdiń dáslepki basqıshında, mámleketlik hám jámiyet óz-ara xızmetlesligi hám dixotomiyasi boyınsha konsepsiyalar joq ekenliginiń tiykarǵı faktorı esaplanadı.Puqaralıq jámiyeti konseptual diskursining áyyemgi paradigmasi - puqaranıń sociallıq basqarıw salasındaǵı roli hám ornın anıqlawdan ibarat bolǵan. Eger olardan geyparaları, puqaralar mámleketlikten arnawlı bir dárejede avtonom bolıp tabıladı (Arastu), basqalar mámleketlik basshıların puqara hám jámiyet ómirin reglamentatsiya etiwge shaqırǵan (Aflotun). Olardıń hár biri múmkinshiligi boricha ideal mámleketlik apparatını islep shıǵıwǵa háreket etken. Naǵız ózi tárep puqaralıq jámiyeti keyingi konseptual islenbeleri hár qıylı talqini hám jantasıwlardı keltirip shıǵardı.Orta ásir oyshıllarınıń áyyemgi dáwir ilimpazlarınan ayırmashılıǵı, olardıń sociallıq munasábetlerdi, mámleketlik hám jámiyet munasábetleri atap aytqanda, teologik xarakterge iye, áyyemgi filosofiya bolsa sociallıqmunasábetlerdi hár qıylı reńlerde kórip shıǵadı, sol noqatı názerden puqaralıq jámiyeti diniy paradigmasi orta ásirlerde qáliplese baslaǵan deyiw múmkin.SHarqning puqaralıq jámiyetin konseptual túsiniwidegi ayriqsha tárep, olardıń usı fenomenga tiyisli talqinlari pazıylet, bilim hám óz-ara juwapkershilik túsinikleri prizması arqalı ámelge asırılǵanlıǵında bolıp tabıladı, bunda sociallıq-filosofiyalıq pikir óz dıqqatın mámleketlik basqarıwshıları hám jámiyet aǵzaları ortasındaǵı munasábetlerdiń etikalıq-estetik táreplerine qaratgan.Jan’a dáwirde mámleketlik roli máselesi jańasha anglay baslanadı: eger áyyemgi dáwir hám orta ásirlerde sociallıq-filosofiyalıqpikir mámleketlik ústinligine qaratılǵan bolsa, bul dáwir kelip, usı nisbatda insan (puqara) fenomeni, óz huqıqları, mútajligi hám qızıǵıwshılıqları menen birgeustuvor áhmiyet kásip eta baslaydı. Mámleketlik tek mine sol qızıǵıwshılıqlardı ámeldegi bolǵan nızamlı sistema sheńberinde ámelge asırılıwın támiyinleytuǵın institut sıpatında gewdelenedi.Jan’a dáwir sociallıq-filosofiyalıq oylawı fundamental yutug'i, mámleketlik hám jámiyet túsiniklerin ajratganligida, bul puqaralıq jámiyetin túsiniwde klassik paradigmasining qáliplesiwine tiykar bolǵan edi. Bul óz gezeginde, “mámleketlik - puqaralıq jámiyet” dixotomiyasi kuzatiluvchi konsepsiyalar qáliplesiwine alıp keledi. Birinshi márte Jan’a dáwir oyshılları mámleketlik hám jámiyet qızıǵıwshılıqlarınıń hár qıylısha bolıwına óz dıqqat itibarın qaratadı, bunda mámleketlik nızam ústinligine tayansa, jámiyet bolsa jeke menshikka. Puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı konseptual diskursning tiykarǵı máseleleri sıpatında, mámlekettiń roli hám mámleketlik hám jámiyet óz-ara munasábetlarining kriteryaları qanday (etikalıq ideal hám real siyasat qatnası kriteryaları) degen másele kese turadı.Puqaralıq jámiyeti fenomenini konseptual qayta túsiniwde gúzetilgen saldamlı rawajlanıwıǵa qaramay, ilimiy pozitsiyalarni úyreniw tiykarında, olardıń qarawları hár qıylı ideologik tiykardan juda emasligi anıqlandi, bul bolsa óz gezeginde, puqaralıq jámiyeti mazmun hám mánisin túsiniwde sub'ektivizmning kusheytiwine alıp kelgen. Hám taǵı bir kemshiligi sıpatında mámleketlik hám jámiyet ortasındaǵı shegaralar elege shekem bellenmaganligi máselesi bolıp, bul usı jóneliste ilimiy izertlew jumısların aparıwda belgili dárejede tosqınlıq etedi.Puqaralıq jámiyetin úyreniwde zamanagóy sociallıq-filosofiyalıq tafakurning za’ru’rli yutug'i sıpatında bolsa, bul tarawdı úyreniwń jańa ilimiy jantasıwı sapada - sistemalı paradigmaning qáliplesiwi boldı. Óz gezeginde, bul puqaralıq jámiyetiniń normativ aqıl etiwden onı transformatsiyalashayotgan puqaralıq jámiyetin zamanagóy konseptual diskursi hár qıylı baǵdarlarını úyreniw kontekstinde, empirik analiz etiwge ótiw tendensiyalarini kúshaytirdi.Uluwma, házirgi zaman aldıńǵı demokratiyalıqmámleketler jámiyetshunos ilimpazlarınıń puqaralıq jámiyeti tuwrısındaǵı teoriyalıq qarawları bir sistemaǵa keltirilsa, ol halda puqaralıq jámiyeti - bul:birinshiden, jámiyet turmısı iskerliginiń ekonomikalıq, social hám ruwxıy tarawlarıda ihtiyoriy túrde qáliplesken, baslanǵısh mámleketlik emes sistemalarını óz ishine qamtıp alǵan insaniy birlik bolıp tabıladı;ekinshiden, jámiyettegi ekonomikalıq, sociallıq, shańaraqqa tiyisli, milliy, ruwxıy, etikalıq, diniy, óndiris, jeke hám mámleketlik emes munasábetler kompleksi bolıp tabıladı;úshinshiden, erkin individler, qálegen túrde qáliplesken shólkemler hám puqaralardıń hár qıylı organlar taziyqlari, aralasıwları yamasa bir qálipge salıwlarınan nızamlar jardeminde qorǵawlanǵan jámiyeti bolıp, ol jaǵdayda olar o'zligini kórinetuǵın ete alıwları ushın mudamǵı múmkinshiliklerge iye boladılar.