O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

4-TEMA: PUQARA, PUQARALIQ HA’M ISKER PUQARALIQ POZITSIYASI

Reje;

1. 
   Jaslarlarda puqaralıq pozitsiyasini qáliplestiriwdiń sociallıq-ruwxıy hám etikalıq tárepler
   
2. 
   Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda puqaralıq mádeniyatı hám juwapkerliginiń ornı
   
3. 
   Ózbekstanda jaslarǵa tiyisli mámleketlik siyasatınıń strategik Jo'nalasl Bárkámal áwladtı tárbiyalaw ideyası jáne onı ámelge asırıw mexanizmları
   
4. 
   Sociallıq seriklik-etuklik kriteryası
   
5. 
   Sociallıq serikliktiń tariyxı hám izbe-izliligi
   
6. 
   Sociallıq serikliktiń teoriyalıq tiykarları
   
7. 
   Ózbekstanda sociallıq seriklik teoriyasınıń bayıtılıwı hám ámeliyatınıń rawajlantirilishi
   

Sociallıq seriklik ideyası social hám siyasiy tarawda insaniyat kashf etken eń ullı oylap tabılǵanlardan biri bolıp tabıladı. Insaniyat sociallıq serikliktiń kerekligin ańlap etiwi ushın kóp ásirler kerek boldı. Bul processda uzaq dawam etken konfrontatsiyani, mawasasız gúreslerdi, keskin sociallıq dawlardı basdan keshiriwge tuwrı keldi.“Sociallıq seriklik” túsinigi sociallıq pánlerge kirip kelgenine kóp waqıt bolǵanı joq. Bul túsinik barinen burın miynet munasábetleri sheńberinde hám olardı tártipke salıw maqsetinde jaratıldı. Kapital menen miynet, jumıs beretuǵınlar menen jalshılar ortasındaǵı munasábetler ásirler dawamında rawajlanıp kiyatırǵan sonda da, olardı tártipke saladıǵan sociallıq serikliktiń zárúrligi hám múmkinligin XIX ásirdiń aqirlari- XX ásir baslarına kelipgine anglay baslandı. Bul dáwirshe sociallıq miynet processlerindegi qarama-qarsılıqlar geyde tómenlep, geyde kúsheyip dawam etaverdi. Bul qarama-qarsılıqlar sociallıq munasábetlerdiń negizin quraytuǵın munasábetler, yaǵnıy jumıs beretuǵınlar menen jalshılar máplerinń uyqas kelmewi nátiyjesinde payda bolǵan edi.Sociallıq seriklik social hám siyasiy tarawda insaniyat kashf etken eń ullı oylap tabıw sıpatında XX asirde maydanǵa keldi. Ungacha da adamlar arasında seriklik munasábetleri ámeldegi bolǵan. Bunday munasábetler mińlaǵan jıllardan berli dawam etip keledi. Sherikliktin’ urıqları hátte joqarı dárejede rawajlanǵan haywanlar, mısalı qasqırlar, arıslanlar, sirtlonlar hám Afrikadaǵı sirtlonsimon ıytlar gruppalarında da kózge taslanadı. Tabısqa erisiw ushın bul haywanlardıń hár biri ań processinde ózleriniń hatti -háreketin serikleriniń hatti-háreketleri menen maslastıirip ámelge asıradı. Bul serikliktiń urıqları hám baslanıwiy kórinisleri edi.Sociallıq serikliktiń XX asrgacha jámiyette ámeldegi bolǵan seriklikten tiykarǵı ayırmashılıǵı sonda, ilgerileri seriklik bólek shaxslar, ol jaqqa borsa, kishi gruppalar ortasındaǵı seriklikten ibarat edi. Mısalı, bir jámáátda miynet qılıp atırǵanlar, bir kásip iyeleri, qońsı-qobalar, úrim-putaqlar, tanıw- biliwler qandayda bir jumısdı orınlawda bir- birleri menen seriklik eter edi. SHeriklikning bul kórinisi házir da dawam etip kelip atır.Sociallıq seriklik serikliktiń rawajlanıwındaǵı jańa joqarı basqıshnı ańlatadı. Sociallıq seriklik bólek shaxslar yamasa kishi gruppalar emas Jámiyet kishi gruppalar (shańaraq hám baslanıwiy gruppa) den shólkemlesken bolıp olardıń arasında tez-tez qarama-qarsılıqlar payda bo'lar edi. Bul qarama-qarsılıqlar tiykarınan aymaq hám tirishilik dáreklerin talasıw áqibetinde júz berer edi.Jámiyettiń mápleri bir- birine qarsı bolǵan úlken sociallıq gruppalar: qullar hám qul iyelewshiler klasıǵa ıdırawı mápler zidligini keskinlashtirib jiberdi. Mápler ortasındaǵı qarama-qarsılıqdıń keskinlashuvi mápleri ayaq astı atırǵan klass-qullarning stixiyali shıǵıwları kóterilis hám qo'zolonlarga alıp keldi. Bunday kóterilislerdi bastırıw ushın qul iyelewshiler mirshablar hám armiya sıyaqlı strukturalardı quradı. Qul iyelewshiler ideologiyası qul iyelewshilerdiń joqarı siyasiy gruppa ekenin tiykarlawǵa, adamlar ortasındaǵı múlkshilik hám huqıqıy teńsizlikti ilohiy kúshler eriksi menen ańlatıwǵa háreket eter edi.Feodalizmga ótiw menen baylanıslı jańa sociallıq gruppalar: feodallar hám dıyxanlar klasınıń payda bolıwı olar ortasındaǵı qarama-qarsılıqdı formaan biroz yumshatdi. Jaydorlar dıyxanlarǵa ádewir yon basıwdı: olarǵa shańaraq qurıw, ónimniń arnawlı bir úlesin alıw huqıqı berildi. Biraq jaydorlar ideologiyası feodallar, olar ishindegi siyasiy gruppalar: dvoryanlar, graf, markiz, gersog hám taǵı basqalardıń asilzodaligi, olar joqarı irq wákilleri ekeni ma'budlar eriksi menen belgilengenin tiykarlawǵa xızmet eter edi. Dıyxanlardıń tolıq sistema formasına kelmegen ideologiyasıda bolsa ádalatlı patsha, mehriban jaydor tuwrısındaǵı arzıw-úmitler ańlatpalanar edi. Usı waqıtta bul ideologiya beshafqat xojayınlardı qaralar edi. Kórinip turǵanidek, qul iyelewshiler ideologiyası tek qul iyelewshiler mápin, jaydorlar ideologiyası feodallar mápin ańlatpa hám qorǵaw eter edi. Bul ideologiyalar ezilayotgan muqobil klasslar: qullar hám dıyxanlar mápin zinhar o'ylamas edi.Kapitalizm dáwirinde jumısshılar kapitalıstlar menen formaan teń huqıqlarǵa ıyelewdi. Olardıń huqıqıy awhali hám maishiy turmısı dıyxanlarnikiga qaraǵanda formaan talay joqarı edi. Lekin olar da tirishilik etiw ushın ózleriniń kúsh hám qábiletlerin qarjı iyesilerge satıwǵa májbúr edi. Kapitalıstik basqarıw princpınıń dáslepki basqıshlarında jumısshılar júdá sheklengen muǵdardaǵı jeke mulkka iye edi, olardıń tiykarǵı kóbisi jarlı turmıs keshirar edi. Bunday jaǵday jámiyettegi sociallıq larzalarga toqtatıw bere almasdi.Jumısshılar hám dıyxanlardıń kóterilisleri jańa dáwirde da dawam etaverdi. Kapitalıstlar ideologiyası qarjı iyesilerdiń mápin qul iyelewshiler hám feodallar ideologiyası sıyaqlı nıqapsız ańlatpalamas edi. Bul ideologiya endi húkimran klass mápin perdeli tárzde qorǵaw ete basladı. YA'ni endi kapitalıstlarning baylıǵı olardıń aqli ziyrekligi, jıldamlıǵı, ıskerligi, tapqırlıǵı sıyaqlı sapaları menen anıqlama berna baslandı. Jumısshılar da aqıl-ziyreklikin jumısqa solsa, ısker hám tapqır bolsa biymálel boyib ketiwi múmkinligi targ'ib etildi.Kapitalizmniń dáslepki basqıshlarında formalanıp ulgirmegen jumısshılar ideologiyası keyinirek sistema holiga kela basladı. Áne sonday sistemalardan biri sotsialistik revolyusiya teoriyası edi. Bul ideologiya go'yo jumısshılar mápin sáwlelendirsa da, muqobil klass -kapitalıstlarni tek ǵana qoralab qalmay, olardı pútkilley, tag-tamırı menen joq etiwge shaqırar edi.Kórinip turiptiki, sociallıq klasslardıń ideologiyaları tek sol klass máplerin waziypa etip qoya otirip jaratılǵan. Ideologiyalardıń klasıy ayrıqshalıqǵa ıyelewi klasslar ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardı yumshatmagan, bálki bul qarama-qarsılıqlardıń keskinlashuviga xızmet etken. Klasıy mápler ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń keskinlashuvi sociallıq larzalarga alıp kelgen. Qandayda-bir da klasıy ideologiya muqobil klass mápleri tuwrısında biroz sonda da bas qotirmagan. Sotsialistik revolyusiya teoriyası jumısshılar mápin ańlatiwshı birden-bir haqıyqıy teoriyalıqka dawa qilsa da, negizi jumısshılardıń haqıyqıy mápleri kapitalıstlarni joq etiwde emes, olar menen shártlesiwge erisiwde edi. Lekin ol waqıtta rawajlanıwdıń mine sonday jolı da bar ekenligi ele anglanmagan edi.Pán-texnika jetiskenliklerin óndiriske engiziw nátiyjesinde miynet ońimdarlıǵınıń ósiwi hám kóterilisler kapitalıstlarni biroz yon basıwǵa odadı. Olar jumısshı aristokratiyasi, dep atalǵan qatlamǵa biroz jeńillikler berdiler. Lekin bul jaǵday da kóterilislerge toqtatıw bere almadı. Kóterilis hám kóterilisler dawam etaverdi. Áne sonday kóterilislerdiń joqarı shıńlarınan biri Oktyabr awdarıspaǵı boldı. Bul tónkeriw kósemleri ekspluataciya joq etilgen jańa sotsialistik basqarıw princpı qurılǵanı tuwrısında bong urıwsa da negizi ekspluataciya tugatilmadi. Kapitalizm dáwirinde jumısshılardı ekspluataciya etiw nátiyjesinde payda bolǵan qosımsha bahanı kapitalıstlar ózlestirgen bolsa, endi jumısshılar miyneti sebepli jaratılǵan qosımsha bahanı oray, mámleketlik jáne onıń hámeldarları ózlestira basladı.Sotsialistik basqarıw princpı, dep atalǵan basqarıw princpı negizi kapitalıstik munasábetlerdiń jańa forması-mámleketlik kapitalizmi bolıp shıqtı. Bul basqarıw princpı dáwirinde jumısshılardı ekspluataciya etiwden tısqarı, shet úlkelikti shiyki zat bazasına aylantirildi hám sol formada milliy ekspluataciya da dawam etaverdi. Ekspluataciyaǵa qarsı narazılıqlardı bastırıw ushın kúshli repressiya apparatı dúzildi. Bunıń áqibetinde tekǵana bólek shaxslar, bálki pútkil xalıqlar repressiyaǵa dus keldi. Bir qatar xalıqlardıń óz watanlarınan deportatsiya etiliwi buǵan mısal boladı. Lekin bul deportatsiya etilmegen xalıqlar emin- erkin jasaǵanın anglatmaydi. Olardıń deportatsiya etilmegeni mámlekettiń olarǵa salıstırǵanda bag'rikengligi hám yon basıwı emes, olardıń óz orınlarıda mámleketlikke kóbirek máp keltiriwi múmkinligi sebepli edi. Ekspluataciyaǵa salıstırǵanda narazılıqlar ótken ásirdiń 80-jıllarına kelip sanaat rawajlanǵan aymaqlarda zabastovka hám stachkalar formasında kórinetuǵın boldı. Sanaatı onsha rawajlanbaǵan shet aymaqlarda bolsa xalıqtıń narazılıǵı stixiyali tárzde milletleraro dúgilisisler formasında júz berdi. Biziń jurtımızda áne sonday qarama-qarsılıqlardıń izbe-izliligi Birinshi Prezidentimiz Islom Karimovning “Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiw bosaǵasıda” kitabında júdá isenimli hám tásirli tárzde ashıp berilgen.Jumıs beretuǵın qarjı iyesiler menen jalshılar ortasında XX ásir baslarınasha shın mánistegi seriklik ámeldegi bolmaǵan. Olardıń mápleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar kóbinese zabastovkalar, stachkalarga hám kóterilislerge aylanıp ketken.XX asrgacha ámeldegi bolǵan seriklik bólek shaxslar hám kishi gruppalar ortasındaǵı munasábetlerdi tártipke solib kelgen bolsa, sociallıq seriklik úlken sociallıq gruppalar ortasındaǵı munasábetlerdi tártipke sola basladı. Mısalı, jumıs beretuǵın qarjı iyesiler menen yolanma jumısshılardıń mápleri ortasındaǵı tiykarǵı qarama-qarsılıq sonnan ibarat ediki, qarjı iyesiler jalshılardı kóbirek isletip kemrek haq tólewden, jalshılar bolsa kemrek islep kóbirek haq alıwdan mápdar edi. Bul qarama-qarsılıqdı analiz etken Marks onı sheshiwdiń jolı tek bir-sotsialistik revolyusiyani ámelge asırıw, degen juwmaqqa kelgen edi. SHu juwmaq tiykarında ol sotsialistik revolyusiya tuwrısındaǵı teoriyanı jarattı. Bul teoriyaǵa kóre jalshılar komfirqa átirapına birlesip revolyusiya etiwleri, qarjı iyesilerdiń barlıǵını qirib pıtkeriwleri hám mámlekette proletar diktaturasini ornatıwları kerek edi. Marksning taǵı bir juwmaǵı sotsialistik revolyusiya barlıq mámleketlerde jeńis erisiwi hám kommunistlik jámiyet qurılısı tuwrısındaǵı teoriya edi.Áne sol teoriya tiykarında Rossiyada 1917 jıl oktyabr ayında mámleketlik awdarıspaǵı ámelge asırıldı hám proletar diktaturasi ornatildi. Bul hádiyse go'yo Marksning sotsialistik revolyusiya teoriyası tuwrılıǵın tastiyiqlayotganday tuyular edi. Negizi bul hal Marks teoriyasınıń tuwrılıǵı sebepli emes, insaniyat ele rawajlanıwdıń basqa jolı-sociallıq seriklik jolı da bar ekenligin jańalıq ashlıqıp ulgirmegeni sebepli payda bolǵan edi.Ótken ásirdiń 20 - hám 30 -jıllarındaǵı repressiyaler, millionlap adamlardıń yostig'i qurǵatıwı áne sol sotsialistik revolyusiya teoriyasınıń mıywesi edi. Ekinshi jáhán urısınan keyin burınǵı birlespede ámelge asırılǵan imperialistik siyasat, jalǵız partiya hám jalǵız millettiń húkimranlıǵı, milliy Respublikalardıń kóbisi orayǵa shiyki zat jetkizip beretuǵın úlkelikke aylantırıp qoyılıwı da oktyabrdegi mámleketlik awdarıspaǵınıń qorqınıshlı hákis- sesi edi.Sociallıq seriklik ideyası marksizmning muqobili sıpatında maydanǵa shıqtı. Onıń payda bolıwıǵa kúshli dúmpish bergen hádiyselerden biri Oktyabr awdarıspaǵı boldı. Ótken ásirdiń 20 - jılları aqırı hám 30 - jıllarında burınǵı birlespede júz bergen repressiyaler proletariat diktaturasi qanday qáweterli saldarlarǵa alıp keliwin kórsetdi. Keyinirek proletariat diktaturasining qanday saldarlarǵa alıp keliwi73múmkinligi basqa bir qatar mámleketlerde da kórinetuǵın boldı. Endi Batıs mámleketleridegi siyasatshılar hám jámiyetshunos ilimpazlar sotsialistik reolyusiya hám proletariat diktaturasiga muqobil bolǵan ideyalardı asıǵıslıq menen izlewge tústi. Áne sonday ideyanı tabıw ushın olarǵa múlk iyeleriler hám mámleketlik hákimiyat shólkemleri buyırtpa beriwdi. Bul jóneliste Batıs sotsial-demokratlari bir qatar tabıslarǵa eristi.XX ásirdiń ortalarında T. Parsons hám YU. Xabermaslar tárepinen jaratılǵan konsensus teoriyası sociallıq serikliktiń keń kólemde jayılıwıǵa úlken dúmpish berdi. Bul teoriya sociallıq shártnama teoriyası ornına kelip, sociallıq serikliktiń teoriyalıq metodologik hasası wazıypasın atqara basladı.Sociallıq seriklik bazar munasábetlerine ótiw hám demokratiyalıq institutlardı rawajlandırıwdıń za’ru’rli shárti ekenin jáhán ámeliyatı tastiyiqladi. Biziń mámleketimizde da bazar reformaların tereńlestiriw ushın sociallıq seriklik printspların keńlew hám tolıqlaw nátiyjeni ámelde qollanıw etiw zárúr boldı. Áne sol zárúrat Birinshi Prezidentimiz Islom Karimovning “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi”da anıq hám ayqın kórsetip berildi. Prezident Koncepciyasında belgilengen wazıypalardı ámelge asıra barıp 2014 jılda mámleketimizde “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi Nızam qabıllandı hám ol 2015 jıl 1yanvaridan kúshke kirdi.. Bul Nızamnıń qabıl etiliwi mámleketimizde sociallıq seriklikti turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiwde za’ru’rli basqısh boldı. SHuni da atap ótiw kerek, “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi Nızamnıń qabıl etiliwi sociallıq seriklik salasındaǵı jumıslardıń juwmaqlanganini emes, jańa juwapkerli basqısh baslanǵanın ańlatadı.XX ásirdiń ortalarından baslap jáhándagi kópshilik mámleketlerde sociallıq serikliktiń hár qıylı táreplerin izertlew etiwge kiriwilganda burınǵı kebirolar birlespeinde bul máselege uluwma itibar berilmadi. Óytkeni sonda, burınǵı kebirolar basqarıw princpıında húkimran bolǵan klasıy gúres teoriyası sociallıq seriklikti biykar eter edi. Sociallıq serikliktiń miynet munasábetlarinini tártipke salıw múmkinshilikleri da biykar etilip, bunday máseleler tek kapitalıstik sociallıq munasábetlerge tán, dep daǵaza etilgen edi.Sociallıq seriklikka qızıǵıwshılıqdıń artıwın támiyinlegen sociallıq máseleler XX ásir oxirlaridan baslap sotsialistik lager, dep atalǵan sistemanıń bólekleniwi, kópshilik mámleketlerde transformatsiya processleriniń baslanıwı hámde kusheytiwi edi. Burınǵı sotsialistik basqarıw princpınıń emirilishi óndiris qurallarıǵa jeke menshikchilikning tikleniwi, mal-múlkli hám qarjı iyesiler klası hámde úshinshi sektor- mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdń payda bolıwı hám rawajlanıwına alıp keldi.Burınǵı birlespede mámleketlik emes shólkem dep ataladıǵan kásiplik awqamları, ańshılar jámiyeti, oylap shıǵarıwshılar awqamı sıyaqlı shólkemler ámeldegi sonda da ámelde olar húkimran partiya kórsetpesi menen tuzilar hám sol partiyanıń kórsetpeleri sheńberinden shetke chiqa almas edi. Ǵárezsizlik dáwirinde payda bolǵan mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler ózleriniń iskerligin sociallıq seriklik printsplarına tıykarlanıp alıp bora basladı. Bunnan tısqarı, xalıqtıń qollap-quwatlawına erisiw ushın húkimet shólkemleri wákilleri da sociallıq seriklik texnologiyalarıǵa shaqırıq ete basladı. Dáslep miynet salasındaǵı munasábetlerdi tártipke salıw maqsetinde qáliplesken sociallıq seriklik házirgi kúnde hár qıylı sociallıq gruppalar, sub'ektler hám jámáátlerdiń óz-ara mnuosabatlarini da tártipke salıwǵa xizmet etip atır. Bunnan tısqarı, sociallıq seriklik kóbirek strategik joybarlaw, aymaqlardı kompleks rawajlandırıwdıń hámde taǵı basqaruv qararları qabıllawda barǵan sayın kóbirek hám za’ru’rlilew rol o'ynamoqda.Sociallıq seriklik házirgi kúnde jáhándagi kópshilik mámleketlerdń Miynet kodekslarida, mámleketlerdi strategik rawajlandırıwǵa baylanıslı hújjetlerde, hár qıylı tarawlarǵa tiyisli stilistik usınıslar hám normativ hújjetlerde bekkem orın iyelep atır.Sociallıq seriklik XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarıda siyasiy turaqlılıqtı támiyinlewde, jámiyette jańasha insaniy munasábetlerdi qáliplestiriwde barǵan sayın kóbirek hám za’ru’rlilew rol o'ynamoqda. SHularning barlıǵı sociallıq seriklikti pánleraro jantasıw tiykarında oyıq, hár tárepleme hám saldamlı analiz etiw zárúrshiligin payda etti. Bul mashqalanı izertlew etiwde sotsiologiya, filosofiya, ekonomika, sociallıq psixologiya, hám siyasatshunoslik sıyaqlı qatar pánlerdiń izertlew metodologiyalari hám kategoriyalaridan paydalanılıp atır.Sociallıq seriklik barinen burın miynet munasábetlerin tártipke salıw maqsetinde payda bolǵan sonda da, hozigi kúnde onıń jumıs alıp barıw tarawları miynet munasábetleri sheńberinden talay shetke shıǵadı.XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarıda “sektorlararo sociallıq seriklik” konsepsiyasi kóp mámleketlerde, atap aytqanda MDHg’a aǵza mámleketlerde keń tarqala basladı. Usı konsepsiyaga kóre, sociallıq seriklik sub'ektleri húkimet, biznes hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler wákillerinen ibarat. “Sektorlararo sociallıq seriklik” eki yamasa úsh sektor: mámleketlik, biznes, kommerciyalıq emes sektor sociallıq máselelerin sheshiwde óz-ara kelisim konstruktiv háreketlerdi ámelge asırıwdı ańlatadı. Respublikamizning “Sociallıq seriklik tuwrısında” Nızamıda sociallıq seriklik sub'ektleri haqqındaǵı 3- bapta sonday dep ataladı: “Sociallıq seriklik mámleketlik shólkemleriniń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları menen mámleketti sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń programmaların, atap aytqanda tarmaq, aymaqlıq programmalardı, sonıń menen birge normativlik-huqıqıy hújjetlerdi hámde puqaralardıń huqıqları hám nızamlı máplerine tiyisli bolǵan basqa qararlardı islep shıǵıw hámde ámelge asırıw boyınsha xızmetlesligi bolıp tabıladı”.SHuni esten shıǵarmaw kerek, Respublikamizning “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi Nızamıda sociallıq seriklik sub'ektleri mámleketlik shólkemleriniń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları dep kórsetiliwi mámleketimizde miynet munasábetlerinde da sociallıq seriklik bar ekenligin biykar etpeydi. Miynet munasábetleri salasındaǵı sociallıq seriklik máselelerin Ózbekstan Respublikasınıń “Miynet Kodeksi” hám otızdan artıq nızamları hám basqa normativ- huqıqıy hújjetleri tártipke saladı. Bul haqqında “Miynet Kodeksi”ning 1-statiyasında sonday o'deyiladi: “Ózbekstan Respublikasında miynetke tiyisli munasábetler miynet tuwrısındaǵı nızam hújjetleri, jámáát shártlesiwleri,, sonıń menen birge jámáát shártnamaları hám basqa lokal normativ hújjetler menen tártiplestiriledi”.Miynet salasındaǵı sociallıq seriklik munasábetleri mámleketimizde dúnyanıg kóp mámleketlerinde bolǵanı sıyaqlı bipartizm (óz-ara) formasında, mısalı, jámáát shártnamaları hámde tripartizm (úsh tárepleme) mısalı, jumıs beretuǵınlar, jalshı hám xizmetkerler hámde mámleketlik hákimiyat shólkemleri yamasa olardıń wákilleri qatnasıwında alıp barılmaqta. Mámleketimizde 2011 hám 2014 jıllarda ijroiya hákimiyat (Ministrler Mákemesi), biznes wákilleri (Sawda-sanaat palatası) hámde jalshı hám xizmetkerler (Kásiplik awqamları Federatsiyasi) tonidan imzolagan “Bas shártlesiw”lar da miynet munasábetleri salasındaǵı sociallıq seriklik da bekkem normativ-huqıqıy tiykarda alıp barılıp atırǵanınan dárek beredi. Sociallıq dawlardı sistemalı analiz etiw boyınsha dáslepki urınıslardı Italiyalıq mámleketlik ǵayratkeri hám teoretik Nikkolo Makiavelli ámelge asırǵan edi. Ol birinshilerden bolıp dawlardıń tek vayronkor emes, bálki jaratıwshılıq funksiyaları da bar ekenligine itibar qaratdi. Bunda ol dawlarǵa tuwrı tásir ótkeriw zárúr ekenligin aytıp ótdi. Onıń pikrine kóre bunday wazıypanı mámleketlik orınlawı kerek edi.Sociallıq miynet munasábetleri sistemasın birinshilerden bolıp Angliyalıq Frensis Bekon teoriyalıq analiz etdi. Ol sociallıq klasslardıń pikirlerin moyıntawlıq, basqarıw processindegi aljasıqlar, mish- mishlar hám ǵıybatlardıń tarqalıwı jámiyettegi dawlardıń payda bolıwıǵa alıp keliwin dáliller menen kórsetip berdi.Adamlar ortasında sociallıq shártnama dúziw zárúrligi ideyası Tomas Gobbsning dóretpelerinde bayanlaindi. Usı shártnama jámiyettiń ózin ózi qorǵawı hámde jeke menshiktiń máńgi bolıwına xızmet etedi. Onıń “Leviafan”, “Puqaralar haqqındaǵı tálimotning filosofiyalıq elementleri” dóretpelerinde sociallıq shártnamaǵa erisiw zárúrligi tiykarlab berilgen. Bunday shártnama ulıwma shártlesiw hámde jeke menshiktiń qawipsizligin támiyinlewge xızmet etedi.Jan’a dáwir kelip bilimparvar filosof Jan-Jak Russoning sociallıq shártnama tuwrısındaǵı ideyaları keń tarqaldı. Onıń dóretpelerinde sociallıq shártnama adamlar ortasında joǵatılǵan sociallıq munasábetlerdiń muwapıqlıǵını, óz-ara shártlesiw hám tınıshlıqka umtılıwdı qayta tiklaydi. Jumısshı hám jumıs beretuǵın kapitalıst ortasındaǵı óz-ara munasábetler Joqlıq Smit dóretpelerinde dáslepki bar analiz etildi. Xojalıq júrgiziwdiń tiykarǵı maqseti payda alıw ekenin tán alıw etar eken, ol erkin báseki, jeke menshik humronligi, sawda-satıq erkinshegi, mámlekettiń ekonomikaǵa qospasligi ekonomikalıq turmıstıń “tábiy rejimi” degen juwmaqqa keldi. Onıń pikrine kóre, jalshılar hám kpitalistlar ortasındaǵı óz-ara gúres jámiyettiń rawajlanıp barıwı deregi, báseki bolsa insaniyat ushın párawanlıq keltiretuǵın hádiyse bolıp tabıladı.Nemis filosofları Leybnits hám Immanuil Kant pikrine kóre adamlar ortasındaǵı mawasa hám tınıshlıq sociallıq-ekonomikalıq turmısda shártnama hám kompromissga erisiw tiykarında támiyinleniwi kerek. Tavar óndiriwshiler ortasındaǵı óz-ara ónim almaslaw ideyası hámde hár qıylı sociallıq kúshler ortasındaǵı gúres máselelerin Per Jozef Prudon tárepinen izertlew etildi.Fransiyalıq alım Lui Ogyust Blankı kapitalıstik jámiyetti sın eter eken tariyxıy rawajlanıwdı bilimniń tarqalıwı hám sol tiykarda materiallıq-sociallıq munasábetlerdiń qáliplesiwi sıpatında aytdi.Sociallıq serikliktiń teoriyalıq konseptual tiykarları sociallıq háreket teoriyası, sociallıq tilekleslik, sociallıq shártlesiw, sociallıq berklik tuwrısındaǵı ideyalar tiykarında qáliplesti.M. Veber pikrine kóre dástúriy háreket analiz etiw hámde aqılǵa say sın pikir bıdırdıw múmkin bolmaǵan materiallıq dástúrlerde bekkemlengen minez-qulıq úlgisi bolıp tabıladı. Hárekettiń usı tipi áhmiyeti adamlardıń kúndelik turpayı kóbinese áne sol tárzde júz beriwi menen belgilenedi. Bunday háreketlerde sheshiwshi rolni úrp-ádetler, hár qıylı dárejede anglangan ádetlerge sadıqlıq oynaydı.Sociallıq háreket teoriyası amerikalıq sotsiolog Parsons tárepinen izertlew etildi. Ol sub'ektlerdiń óz-ara tásiri mexanizmların izertlew etdi. Bunda ol kópshilik tárepinen tán alıw etilgen normalar, qulıq- atvor ulgileri iskerliktiń ishki motivlariga aylanıwı procesine bólek áhmiyet berdi. Teń salmaqlılıq, konsensus, sociallıq sistemanıń normativ jaǵdayıdaǵı eń za’ru’rli belgiler ekenine itibar qaratar eken T. Parsons áne sol jaǵdaynı baqlaw hám tártipke salıw processlerine úlken itibar berdi. Onıń pikricha, áyne áne sol jaryonlar jámiyetti ko'ngilsiz dawlardan qorǵaw etedi. Onıń izertlewlerinde konsensus mashqalası óz-ara kelisim háreket jolların izlew menen tikkeley baylanıslı tárzde izertlew etiledi. Bunday óz-ara tásir seriklerdiń óz-ara ekspektatsiyalariga, yaǵnıy bir- birlerinen kutayotgan háreketler hám nátiyjelerge tiykarlanadı.Sociallıq serikliktiń teoriyalıq hám shólkemlestirilgen tiykarlarınan biri bolǵan konsensusni nemis sotsiologi YU. Xabermas demokratiyanıń muqobili sıpatında aytadi. Onıń talqinida demokratiyalıq usıl jámáát hám jámiyetti ekige: kópshilik hám azshılıqka bolıp qóyadı. Konsensus bolsa bolınǵan jámáát hám jámiyetti birlestiradi. Buǵan ol hal etińayogan mashqalaǵa salıstırǵanda kópshiliktiń pikirin anıqlaw jolı menen emes, barlıq tárepler qarsı bolmaǵan sheshimdi tabıw jolı menen erisedi. Konsensusga erisiw ushın mápleri hám jantasıwları bir- birine onsha uyqas kelmeyotgan tárepler hesh bir tárep qarsı bolmaǵan sheshimdi tabıwǵa háreket etiwleri hám tabıwları kerek.Konsensus mánisan shártlesiwdi ańlatadı. Lekin onıń XX asrgacha ámeldegi bolǵan shártlesiwlerden ayırmashılıǵı sonda, ol shártlesiwge erisiwdiń jańa nátiyjeli ámeliyatın jarattı. Oǵan kóre mápleri bir- birine uyqas kelmaytuǵın tárepler óz-ara munasábet hám sóylesiwge kiriwar eken, olar áwele bir- birlerine yon basıwları kerek. Qolaversa, olar barlıqdı qaniqtiradigan, hesh bolmaǵanda hesh qaysı tárepte qarsılıq oyatmaytuǵın sheshimdi tabıwǵa háreket etiwleri hám tabıwları kerek. Bunday sheshimniń tabılıwı konsensusga eriskenlikti ańlatadı.Sociallıq seriklik tariyxı hám izbe-izlilikin qısqasha kórip ótiw sonnan gúwalıq berediki, ungacha ámeldegi bolǵan barlıq teoriya hám ideologiyalar tek ol yamasa bul klass, sociallıq gruppa máplerin ańlatpalaǵan. Sociallıq seriklik teoriyası munasábetke kiriwiwshi barlıq sociallıq gruppalar mápin uyqaslashtirilgandagina jámiyette atıwlıq jáne social turaqlılıq payda bolıwı múmkinligin tiykarlaydı. SHuning ushın bul teoriya ol yamasa bul klass teoriyası emes, óz-ara munasábetlerge kiriwsip atırǵan barlıq sociallıq gruppalar máplerin uyqaslastırıw arqalı ańlatadıǵan teoriya esaplanadı. Sociallıq gruppalar máplerin uyqaslastırıw puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw hám rawajlandırıwdıń za’ru’rli shárti hám hasası esaplanadı.Sociallıq seriklik processinde óz-ara tásirdiń eń za’ru’rli belgilerinen biri konsensusga jóneltirilganlik bolıp tabıladı. Bul belgi sociallıq sub'ektlerdiń maqsetleri hám máplerin poziciyalardı óz-ara jaqınlastırıw arqalı ámelge asıriwdi názerde tutadı. Bul process táreplerdiń basım ótkeriwge beyimligin biykar etedi. Táreplerden birinń basım ótkeriwge umtılıwı bir demde sociallıq seriklikti joq etip onı óz-ara gúreske aylantıradı.Sociallıq serikliktiń júdá za’ru’rli belgilerinen biri erkin pikir almaslawdıń kepillik berilgenligi, tárepler óziniń normativ qádiriyatlı sistemalarını erkin usınıs ete alıwı esaplanadı.Sociallıq sheriklik teoriyası dawlar mashqalası menen bekkem baylanıslı halda payda boladı. Sociallıq seriklik dawlar sebepli júzege keledi, dawlardan ósip shıǵadı.