O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

6 -TEMA: SAYLAW XUQIQI ERKINLIGI - PUQARALIQ

JA’MIYETININ’ SHA’RTI

Reje

1. Erkin saylawlar puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı belgisi.

2. Xalıq ara saylaw standartları hám Ózbekstan nızamchiligi.

3. Ózbekstan saylaw nızamshılıǵınń rawajlanıwı.

4. Erkin saylawlardı ótkeriwde ǵalaba xabar quraltalarining roli
Puqaralardıń saylawlarda hám basqa siyasiy processlerde aktiv qatnas etiwi puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli kriteryalarınan biri bolıp tabıladı.«Saylawlar - bul mámleketimizde ámelde bolǵan huqıqıy normalardıń qanshelli demokratiyalıq ruhda ekenin kórinetuǵın etetuǵın, demokratiyalıq huqıqıy mámlekettiń ajıralmas belgisi, xalqning óz qálew-erk-ıqrarın erkin ańlatpa etiwinń, puqaralardıń mámleketlik hám jámiyet basqarıwındaǵı qatnasıwınıń tiykarǵı forması bolıp, oǵada za’ru’rli hám sheshiwshi áhmiyetke iye máseledir».Demokratiyalıq saylawlar arqalı demokratiyalıq kriteryalar ámelge qollanıladı, xalqning isenimli wákili húkimet tepasiga keledi, barlıq puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri kepillik beriledi, arzıw-úmitleri ámelge asadı.Saylaw xalıq hákimiyatiniń tımsalı bolıp, bárinen burın ózinde jámiyet aǵzalarınıń, qolaversa saylawshı - puqara mápin bildiredi.Kúshli mámleketlikten - kúshli puqaralıq jámiyeti tárepke ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli ózgerislerde saylawlardıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı. Ózbekstan ózbetinshe rawajlanıw jolıniń házirgi basqıshında mámleketlik hákimiyattıń wákillik shólkemlerin erkin, nızamlı hám ádalatlı saylawlar tiykarında formalantirilishi demokratiyalıq processler hám jańalanishlarning socialliq ómirde joqarı qádiriyat sıpatında ańlatpa atırǵanlıǵınıń jaqtı úlgisi bolıp tabıladı.Erkin saylawlardı ótkeriw processinde nızamlılıq, teńlik sıyaqlı bir qatar ulıwma huqıqıy printsplarǵa iyiwmesten ámel etiliwi olardı tabıslı ámelge asırıwǵa hám puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwge xızmet etedi. Demokratiya saylaw tiykarında, erkin pikir ortaqlıǵında, siyasiy plyuralizm bar ekenliginde kórinetuǵın boladı.Saylawlar adamlıq jámiyetiniń bir neshe ásirlik tariyxıy rawajlanıw jemisi bolıp, mámleketlik hám jámiyettiń rawajlanıwlasqan modellerin qáliplestiriw maqsetinde payda bolǵan institut bolıp tabıladı.Házirgi dáwir kelip, dúnyanıń kópshilik mamalakatlarida mámleketlik hákimiyat hám óz-ózin basqarıw shólkemlerin qáliplestiriw menen baylanıslı bolǵan demokratiyalıq saylawlar siyasiy sistemasınıń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólegine aylanıp boldı.Hár qıylı mámleketlerdegi huqıqıy mámleketlik hám puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıw dárejesin olarda ótkeriladigan saylawlarǵa, saylawlardaǵı xalıqtıń qatnasıwına, saylawlardıń dárejesine kóre belgilenedi. Bunnan tısqarı mámleketdegi tınıshlıq, turaqlılıq xukm jıljıtıwı hám shaxs, jámiyet, mámleketlik qawipsizliginiń támiyinleniwidemokratik saylaw printspları-dıń qaysı dárejede ámelge chiqi-shiga da tikkeley baylanıslı.Erkin saylaw huqıqınıń ámelge asırılıwı, erkin hámde anıqına ańlatpa etiletuǵın xalıq eriksi húkimet hám hár qanday húkimet nızamlılıǵınıń hasası ekenligi hám hár bir shaxsning óz mámleketin basqarıwda tikkeley yamasa óz wákilleri arqalı qatnasıw huqıqı kóplegen xalıq ara hújjetlerde bólek aytıp ótken. Puqaralardıń tikkeley saylaw processinde, ózleri erkin saylaydigan wákilleri arqalı mámleketti basqarıwda qatnasıw huqıqınıń ámelge asırılıwı ushın jaratılǵan múmkinshilikke qaray, ol yamasa bul mámleketlik qaysı dárejede demokratiyalıq printsplar tiykarında jasap atırǵanlıǵına ataq beriw múmkin.Ózbekstan xalqi demokratiyalıq rawajlanıwı huqıqıy mámleketlik qurıw arqalı puqaralıq jámiyetin júzege keliw qlishni ko'zlaydi. Bul haqqındada, Ózbekstan Respublikası Prezidenti sonday degen edi: “Biz ushın puqaralıq jámiyeti - sociallıq mákan. Bul mákanda nızam ústin turatuǵın bolıp, ol insannıń óz-ózin kámal taptırıwǵa tosqınlıq etpeydi, kerisinshe járdem beredi. SHaxs mápleri, onıń huqıq hám erkinliklerin tolıq dárejede ámelge asıwına kómeklesedi.Áyne waqıtta, basqa adamlardıń huqıq hám erkinlikleri kamsitilishiga jol qoyılmaydı.YA'ni erkinlik hám nızamǵa baǵınıw bir waqtıniń ózinde ámel etedi”.Onıń ushın, bárinen burın, adamlardıń siyasiy aktivligin joqarı dárejege kóteriwge bólek itibar qaratıw talap etiledi.Puqaralardıń siyasiy-sociallıq tárepten etukligi onıń mámleketlik turmısında aktiv qatnas etiwi menen belgileniwi shubhasız.Demokratiyanıń usı eń za’ru’rli printspın turmısqa qollanıw etiw, puqaralardıń saylaw huqıqını, óz qálew-erk-ıqrarın erkin ańlatıw, óz nızamlı máplerin ámelge asıriw hám qorǵaw huqıqını támiyinlew ushın haqıyqıy shárt-sharayat, huqıqıy tiykar jaratıp beriliwi kerek.Ózbekstanda bulardıń barlıǵı jaratılǵan. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasıda, “Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı tuwrısında”gi, “Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi, “Puqaralar saylaw huqıqlarınıń kepillikleri tuwrısında”gi, “Xalıq deputatları wálayat, rayon hám qala Keńeslerine saylaw tuwrısında”gi, “Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq saylaw komissiyası tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası nızamlarında saylawlarǵa tiyisli hámme tarepinen tan alınǵan demokratiyalıq xalıq ara printsp hám qaǵıydalar bekkemlenip qoyılǵan.Putkil xalıq saylawları arqalı mámleketlik húkimet wákillik shólkemlerin qáliplestiriw demokratiyalıq huqıqıy mámlekettiń eń za’ru’rli belgisi bolıp tabıladı. Demokratiyalıq mámleketlerde saylawlar za’ru’rli áhmiyetke iye ekenligi sonda, olar mámleket parlamenti qanday siyasiy kúshlerden tashkil tappaqtasını anıqlap beredi. Saylawlar mámleket xalqınń keyipi hám kimni ábzel biliwin kórinetuǵın etiwshi kórsetkish sıpatında da úlken áhmiyetke iye boladı.Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti Islom Karimov Oliy Majlis Nızamshılıq palatası hám Senatining qospa májilisindegi lekciyasıda aytıp ótkenidek, «ilk bar eki palatali parlamentga bolıp ótken saylawlar Ózbekstannıń jańa tariyxında bólek, oǵada za’ru’rli orın iyeledi». Zero, demokratiyanıń eń tásirli mexanizmı da saylawlar bolıp tabıladı.Demokratiya hám saylaw túsinikleri mudami qasında yuradi, olar óz-ara birlesip ketken.Negizi da, saylaw- demokratiya degeni, demokratiya - bul saylaw, bolıp esaplanadı. Oliy Majlis Nızamshılıq palatasınıń birinshi jıynalısında mámleketimiz basshıı uqtırǵanidek, deputat degen joqarı isenimge iye hár qaysı insan áwele ózi ushın dawıs bergen adamlar haqqında oylawı da demokratiyanıń98taǵı bir belgi-belgii esaplanadı.Prezidentimiz tán alıw etkenidek, «Puqaralarimiz saylawlarǵa mámleketimiz turmısındaǵı eń za’ru’rli, jámiyetimizdiń barlıq iskerlik tarawılarında ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń mazmun- mánisine, sonday ekenki, hár bir saylawshı táǵdirine tásir kórsetetuǵın siyasiy waqıya sıpatında yondashdilar.Ózbekstan Respublikasında demokratiyalıq huqıqıy mámleketlikti qurıw hám puqaralıq jámiyeti tiykarların qáliplestiriwge qaratılǵan izbe-iz túpkilikli ózgerisler ótkerip kelinmoqda. Bul túpkilikli ózgerisler mámleketlik hám jámiyet ómirinń barlıq iskerlik tarawıların qamtıp alǵan.Atap aytqanda, mámleketlik qurılısı hám basqarıwı, xalıq hákimiyatin támiyinlew, mámleketlik hákimiyat shólkemleri iskerliginde demokratiyalıq prinsiplarni bekkemlew salasında arnawlı bir tabıslardı qolǵa kirgizdik. Biraq, ele aldımızda konstituciyalıq basqarıw princpını jáne de bekkemlew, puqaralar paraxatshiliqti hám milliy kelisimdi támiyinlew, demokratiya jáne social ádalattı ornatıw sıyaqlı, sonıń menen birge ideologiyalar hám pikirlerdiń túrli-tumanlıǵıǵa tiykarlanǵan siyasiy institutlardı jáne de rawajlandırıwdıń arqalı adamgershilikli demokratiyalıq huqıqıy mámleketlik qurıw sıyaqlı úlken wazıypalar turıptı. Tariyxan qısqa waqıt ishinde sovet dáwiridegi eski basqarıw-buyrıqpazlıq sistemasına toqtatıw berilip, milliy mámleketlikchilikni qáliplestiriwdiń puqta huqıqıy tiykarları jaratıldı, mámleketlik hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi hám sud hákimiyat tarmaqları islengeni, social hám puqaralıq institutları iskerligi jolǵa qóyılıp, ekonomikanı erkin bazar munasábetlerine ótkeriw procesi ámelge asırılǵanı”ni bólek aytıp ótdi.Zotan, óziniń dúziliwi, dúzilisi tárepinen hám iskerliginde xalqning eriksine tayanǵan, barlıq hámme tarepinen tan alınǵan insan hám puqaralardıń huqıq hám erkinliklerine támiyinlewge intilgan mámleketlik degende shın mánistegi demokratiyalıq mámleketlik tushiniladi. Bunda, demokratiyalıq mámleketlik puqaralardıń erkinshegi hám erkin oylıliligiga tiykarlanǵan puqaralıq jámiyeti demokratiyasınıń za’ru’rli ajıralmaytuǵın bólegi bolıp tabıladı.Usı mámlekettiń legitimliligi tiykarın bolsa xalıq suverenitet quraydı.Óz gezeginde, xalıq suverenitettiń ámelde kórinetuǵın bolıwınıń tiykarın saylawlar arqalı islengen mámleketlik hákimiyat bildiredi.Hár qanday mámlekettiń demokratiyalıq mámleketlik, dep járiyalawdıń ózi jetkilikli emes, keregi, onıń dúziliwi hám iskerligin tiyisli huqıqıy institutlar, huqıqıy kepillikler menen támiyinlewden ibarat esaplanadi. Bunday, konstituciyalıq-huqıqıy institutlardıń negizin saylaw huqıqı institutı quraydı.Áne sol noqatı názerden qaraǵanda, joqarıda kórsetilgen maqsetlerge erisiwde saylawlar bir waqtıniń ózinde ekew iri wazıypanı tarqatıp alıwǵa xızmet etedi: Birinshiden, saylawlar demokratiyanı ámelge asırıwdıń tikkeley forması bolıp, puqaralardı uyushgan halda ózleri jasap turǵan mámleketlik hám jámiyetti basqarıw processlerine saparbar etedi. Haqıyqatlıqtan da “xalıq hákimiyattiń tikkeley joqarı ańlatpasını erkin saylawlar quraydı”.Bunda puqaralar hár qanday processtiń qatnasıwshısı bolǵanı sıyaqlı, saylaw processinde qatnasıw etip ózine siyasiy tájiriybe asıradılar.Olar, eń dáslep, ózleriniń siyasiy sanasına charxlab, siyasiy-huqıqıy mádeniyatın asıradı jáne bul processda qatnasıwdıń shólkemlestirilgen-huqıqıy táreplerin rawajlanıwlashtirib baradılar.SHuningdek, puqaralar uyushqoqlik, birshilik menen, óz háreketlerin shártlesiw tiykarında kórinetuǵın etiwlerinde siyasiy tájiriybe hám kónlikpelerin arttırıp baradılar.Demokratiyalıq mámlekettiń za’ru’rli belgilerinen birin wákillik demokratiyası quraydı.Wákillik demokratiyası puqaralardıń máplerin birlestirib, nızamlar hám qararlar qabıllawǵa mutloq huqıq berilgen saylanadigan shólkemler arqalı xalıq hákimiyattı ámelge asırıwı bolıp tabıladı.Bunnan kelip shıǵadıki, shın mánistegi wákillik demokratiyasınıń ámelge asırılıwı saylaw procesiniń demokratiyalıq printsplarǵa ámel etiwligi menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Bunnan juwmaq etiw múmkin, demokratiya hám saylawlar bir- biri menen tıǵız baylanıslı túsinikler bolıp tabıladı. Mámleketlik hákimiyat shólkemleri ekew usılda qáliplestiredi: saylawlar jolı menen hám belgilew jolı menen. Ózbekstanda atqarıw hákimiyatı hám sud shólkemleriniń joqarı hámellerine belgilewler saylanadigan organlar tárepinen ámelge asırılıp kelinmoqda. Ózbekstanda tikkeley saylawlar jolı menen Oliy Majlisnıń bir palatası - Nızamshılıq palatası hám mámleketlik baslıǵı - Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylanadilar.. Saylawlar, referendum sıyaqlı, xalıqtıń erk-ıqrarın tuwrıdan-tuwrı kórinetuǵın etiliwiniń nızamlastırılgan forması bolıp tabıladı. Saylawlar arqalı puqaralar mámleketlik hákimiyat shólkemleriniń qáliplesiwinde qatnasadılar jáne bul menen mámleketlik basqarıwındaǵı óziniń konstituciyalıq huqıqını ámelge asıradılar.Puqaralıq jámiyeti menen saylawlardıń baylanıslılıǵı tiykarınan usınıń menen belgilenediki, puqaralıq jámiyeti, puqaralardıń pikirleri hám máplerinń túrli-tumanlıǵıǵa tiykarlanǵan halda, shólkemlestiriledi, mámleketlik shólkemleri puqaralardıń qatnasıwı menen ádalatlı saylawlar tiykarında tashkil etilmeytuǵın bolsa, puqaralardıń qálegen túrde nızamǵa boysınıw etiwin támiyinlewge, ótkir sociallıq qarama-qarsılıqlardan qochib-qutilishga múmkinshilik bolmaydı, Demokratiyalıq saylawlar - húkimet máselesiniń kúsh menen hal etiliwin tamaman biykar etedi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası Kirisiwinde aytıp ótkenidek, jurtımızda «xalqaro huqıqtıń ǵalaba tán alinǵan qaǵıydaları ústinligi» tán alınadı.Ekenin aytıw kerek, XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap puqaranıń saylaw huqıqları hám erkinlikleri teması abıraylı xalıq ara shólkemler saldamlı shuǵıllanatuǵın máselege aylandı. Házirgi waqıtta dúnyada insannıń saylaw huqıqları hám erkinliklerin támiyinlew, erkin demokratiyalıq ádalatlı saylawlardı shólkemlestiriw hám ótkeriw tarawıǵa tiyisli 20 den zıyat xalıq ara normativlik-huqıqıy hújjetler ámeldegi.Saylaw huqıqı tarawıǵa daqılı bar prinsiplar hám ulgiler Birlesken Milletler Shólkeminiń bir qansha xalıq ara universal hújjetlerinde, atap aytqanda, Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyasınıń (1948 jıl) 21-statiyasında, Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar tuwrısındaǵı xalıq ara paktning (1966 jıl) 25-statiyasında, Irqiy muqatıwdıń barlıq formalarını tamamlaw tuwrısında xalıq ara konvensiyaning 5-statiyasında, Irqiy muqatıwdıń barlıq formalarını tamamlaw tuwrısında BMT deklaratsiyasınıń (1963 jıl) 6 -statiyasında bekkemlenip qoyılǵan.Mámleketlik hákimiyat wákillik organına saylaw máselelerine ózinde 145 mámleketlik parlamentlarini birlestirgan hám, atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası da aǵza esaplanıwshı Parlamentlararo birlespe ásirese úlken itibar qaratadı. 1994 jılı Parlamentlararo birlespe Keńesi «Erkin hám ádalatlı saylaw prinsiplari tuwrısındaǵı deklaratsiya» ni qabılladı. Usı Deklaratsiya barlıq mámleketler húkimetleri hám parlamentlarini usı hújjette belgilengen saylaw huqıqı tarawıǵa tiyisli xalıq ara prinsiplar hám normalarga ámel etiwge shaqırıq etedi.Regionlıq xalıq ara shólkemler da ózleriniń Insan huqıqları hám tiykarǵı erkinliklerin qorǵaw tuwrısındaǵı Evropa konvensiyasi (1950 jıl), Insan huqıqları tuwrısındaǵı Amerikalıq konvensiyasi (1969 jıl), Insan hám xalıqlar huqıqlarınıń Afrika xartiyasi (1986 jıl) sıyaqlı xalıq ara-huqıqıy hújjetleri tımsalında xalıq ara saylaw ulgilerine zárúr áhmiyet qaratadı. Atap aytqanda, Evropada Qawipsizlik hám xızmetleslik shólkeminiń (EXHT) demokratiyalıq saylawlar salasındaǵı tiykarǵı ulgileri Insaniylik kriteryaları boyınsha Kopengagen hújjetinde (1990 ) sawlelengen. EXHTning saylaw prinsiplarini tómendegi ettita sóz - universallıq, teńlik, erkinlik, ádalatlılıq, yashrinlilik, ashıqlıq hám esapdorlik - mısalında tolıq ańlatıw múmkin.Bul - hár bir dawıs itibarǵa alınıwı hám puqara mámleketlik hákimiyat wákillik shólkemlerin qáliplestiriwge kómeklashishi múmkin ekenliginiń ayriqsha dáreki bolıp tabıladı.Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen qabıl etilgen Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyasınıń 21-statiyasına kóre, “Hár bir insan ózi jasap atırǵan mámlekettiń basqarıwında tikkeley yamasa erkin saylaǵanı wákiller arqalı qatnasıw huqıqına iye esaplanadı. Xalıq eriksi hákimiyattıń hasası bo'lmog'i kerek; bul erik udayı tákirarlanatuǵın hám jalǵanlastırılmaǵan, ulıwma hám teń saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw yamasa dawıs beriw erkinligin támiyinleytuǵın basqa teń bahalı sırtqı kórinisler jardeminde ótkeriladigan saylawlarda óz hákisin tappaqtası kerek”. Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen qabıl etilgen taǵı bir hújjet, yaǵnıy “Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar tuwrısında”gi xalıq ara Paktning 25-statiyasına muwapıq hár bir puqara muqatıwlarsız hámde negizsiz sheklewlarsiz: tikkeley hám erkin saylaǵanı wákiller arqalı mámleketlik jumısların basqarıwda qatnasıw; ulıwma hám teń saylaw huqıqı tiykarında, jasırın dawıs beriw arqalı ótkeriladigan hám saylawshılardıń erkin haldaǵı qálew-erk-ıqrarın támiyinleytuǵın anıq udayı tákirarlanatuǵın saylawlarda dawıs beriw hám saylanish; óz mámleketinde ulıwma shártlerde mámleketlik xızmetine kiriwde teń huqıqqa ıyelewi joizligi aytıp ótken.Birlesken Milletler Shólkeminiń “Irqiy muqatıwdıń barlıq formalarıǵa toqtatıw beriw tuwralı” gi hámde “Hayallarǵa salıstırǵanda muqatıwlardıń hár qanday formalarıǵa toqtatıw beriw tuwralı” gi xalıq ara konvensiyalarga kóre, hayallar hesh qanday muqatıwlarsız er adamlar menen teń saylaw huqıqına iye esaplanadılar. Irqiy yamasa milliy tiyisliligi, terisining reńi, etnik kelip shıǵıwına qaray puqaralarina saylaw huqıqını qandayda-bir tárzde tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan sheklew ta'qiqlanishi belgilep qoyılǵan.Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen 1952 jıl 20 dekabrde qabıl etilgen hámde Ózbekstan Respublikası 1997 jıl 30 avgustda qosılǵan «Hayal-qızlardıń siyasiy huqıqları tuwrısında» gi Konvensiyaning 1-statiyasında hayal-qızlar hesh bir muqatıwlarsız er adamlar menen teń sharayatlarda barlıq saylawlarda dawıs beriw huqıqına iye esaplanadılar dep belgilengen. Usı hújjettiń 2-statiyasında bolsa hayal-qızlar hesh bir muqatıwlarsız er adamlar menen teń sharayatlarda saylab qoyılatuǵın shólkemlerge milliy nızamshılıqda belgilengen tártipte saylanishi múmkin. SHu menen birge, 1979 jıl 18 dekabrdegi «Hayal-qızlar huqıqları kamsitilishining barlıq formalarıǵa toqtatıw beriw tuwrısında» gi Konvensiyaning (Ózbekstan Respublikası 1995 jıl 6 mayda qosılǵan) 7-statiyasına muwapıq, qatnasıwshı mámleketlikler mámlekettiń siyasiy hám jámiyetlik turmısında hayal-qızlar kamsitilishiga toqtatıw beriw maydanıdan barlıq tiyisli sharalardı kóriwleri, atap aytqanda, hayallarǵa er adamlar menen teń shárt-shárayatlar tiykarında tómendegi huqıqlardı támiyinlewleri kerek: a) barlıq saylawlar hám ǵalabalıq referendumlarda dawıs beriw hám ǵalabalıq saylanadigan organlarǵa saylanish; b) mámleketlik siyasatını qáliplestiriw hám ámelge asırıwda qatnasıw hámde mámleketlik lawazımların iyelew, sonıń menen birge, mámleketlik basqarıwdıń barlıq buwınlarında mámleketlik wazıypaların ámelge asırıw.Parlamentlararo Birlespe Keńesi tárepinen qabıl etilgen “Erkin hám ádalatlı saylawlar kriteryaları tuwrısında”gi Deklaratsiyanıń 1-statiyasında hár qanday mámleketlikde húkimet xalqning ulıwma, teń hám jasırın dawıs beriw tiykarında úzliksiz waqıt aralıǵinda ótkerip turıladıǵan haqıyqıy, erkin hám ádalatlı saylawlarda ańlatadıǵan qálew-eriksidan kelip shıǵadı, dep belgilengen.Evropada Qawipsizlik hám Xızmetleslik Shólkeminiń Insaniylik kriteryaları boyınsha Kopengagen hújjetinde demokratiyalıq saylaw prinsiplari kórsetip ótilgen bolıp, olar universallıq, teńlik, erkinlik, ádalatlılıq, jasırınlilik, ashıqlıq hám esapdorlik sıyaqlılarda ańlatpasını tapqan.Evropada Qawipsizlik hám Xızmetleslik Shólkeminiń mámleketlik hám húkimet basshılarınıń 1990 jıl 19 -21 noyabrdegi Keńesinde qabıl etilgen “Jan’a Evropa ushın Parij Xartiyasi”da usı shólkemge aǵza mámleketlikler basshıları gerdenine óz mámleketlerin birden-bir basqarıw sisteması sıpatında kurish, jipslashtirish hám bekkemlew minnetlemelerinde demokratiyalıq basqarıw erkin hám ádalatlı saylawlar waqtıda úzliksiz túrde kórsetilgen xalıq qálew eriksine tiykarlanish, wákillik hám pikirler túrli-tumanlıǵı ayrıqshalıqına iye bolǵan demokratiyalıq saylawlarǵa esabat beriwge mámleketlik hákimiyatlarınıń nızamlarǵa ámel etiw minnetlemelerin támiyinleniwi aytıp ótken.2002 jıl 7 oktyabrde Kisinev qalasında qabıl etilgen “Ózbetinshe Mámleketlikler Doslıq awqamıda qatnasıw etiwshi mámleketlerde demokratiyalıq saylawlar, saylaw huqıqları hám erkinlikleri standartları tuwrısındaǵı Konvensiyasi”da demokratiyalıq saylawlar xalıq hákimiyat hám erk-ıqrarınń tikkeley joqarı ańlatpasınıń biri, saylanadigan mámleketlik hákimiyat hám jergilikli ózin ózi basqarıw shólkemleri xalıq (milliy) wákilliginiń, saylanadigan lawazımlı adamlardıń hasası esaplanadı. Saylawlardı xalıq ara baqlaw, saylaw procesi qatnasıwshılarınıń saylaw huqıqları hám erkinliklerin ámelge asırıw kepillikleri demokratiyalıq saylawlardıń standartları esaplanıwı tán alıw etiledi.2002 jıl 7 oktyabrde qabıl etilgen Ózbetinshe Mámleketlikler Doslıq awqamıǵa aǵza mámleketlerdiń «Demokratiyalıq saylawlar, saylaw huqıq hám erkinlikleri standartları tuwrısında» gi Konvensiyaning 1-statiyası 2-bandida, saylawshılardıń erkin qálew-erik bildiriwin támiyinleytuǵın, ulıwma, teń saylaw huqıqı menen jasırın dawıs beriw tiykarındaǵı saylawlardıń úzliksizligi, májburiyligi, odilonaligi, anıqlıǵı hám erkinshegi printspların támiyinlew.Ózbekstannıń házirgi saylaw nızamchiligida tiykarǵı xalıq ara saylaw ulgilarining barlıǵı implementatsiya etilgen. Áwele, Konstituciyamızda hám milliy saylaw nızamshılıǵımızda, atap aytqanda, «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamda (jańa redakciyası) saylaw xalıq óz hákimiyat hám qálew-erk-ıqrarın tuwrıdan-tuwrı ámelge asıriwiniń joqarı ańlatpası, mámleketlik hákimiyat shólkemlerin demokratiyalıq tárzde shólkemlestiriwdiń negizi ekeni belgilengenler etiledi.Puqaranıń mámleketlik hákimiyat wákillik shólkemlerine saylash (aktiv saylaw huqıqı) hám saylanish (passiv saylaw huqıqı) huqıqları Ózbekstan Konstitusiyasıda bekkemlengen, onı ámelge asırıw tártip- qaǵıydaları saylaw nızamchiligida anıq belgilep qoyılǵan. Bunda saylash hám saylanish huqıqları, saylawlar rejimi, usınıń menen birge, saylaw huqıqları hám erkinliklerinń shekleniwi menen baylanıslı máselelerdiń nızamshılıq tiykarında tártipke solinishi insannıń ǵalaba tán alinǵan huqıq hám erkinliklerin, olardıń nızamlı kepilliklerin shegaralap qo'ymaydi. Ózbekstan saylaw nızamchiligida ulıwma saylaw huqıqı Prinsipi bekkemlengen.Hár bir puqara saylaw kúnine shekem yamasa saylaw kúninde Konstitutsiyada hám saylaw tuwrısındaǵı nızamlarda belgilengen arnawlı bir yoshga tolıwı menen mámleketlik hákimiyat wákillik shólkemlerine saylash hám saylanish huqıqına iye esaplanadı («Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 2- statiyası).Ulıwma saylaw huqıqı puqaralardıń sociallıq kelip shıǵıwı, social hám múlkshilik poziciyasi, irqiy hám milliy tiyisliligi, jinsi, maǵlıwmatı, tili, dinga munasábeti, shınıǵıwınıń túri hám ayrıqshalıqı sıyaqlı jaǵdaylardan qaramastan, hesh qanday muqatıwlarsız ámelge asariladi.Sud tárepinen mámilege uqıpsız dep tabılǵan puqaralar, sonıń menen birge, sud hukmi menen azatlıqtan juda etiw jaylarında saqlanıp atırǵan shaxslar saylanishi múmkin emes hám saylawda qatnaspaydılar.Teń saylaw huqıqı Prinsipi «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 3-statiyasında bekkemlengen.Hár bir puqara - saylawshı bir dawısqa iye hám basqa puqaralar menen tengma-teń tárzde óziniń áne sol dawısqa iyelik huqıqını ámelge asıra aladı.Bir mandatli saylaw okruglari boyınsha dawıs beriwde usı okruglar teńlik tiykarında dúziliwi támiyinlenedi.Bir mandatli saylaw okruglarining saylawshılar sanıǵa qaray dúzilisi teńlikka ámel etiwdiń ayriqsha kriteryası bolıp tabıladı. «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 7-statiyasında belgilengenler etilgenidek, «nizamchilik palatasıǵa saylaw ótkeriw ushın bir júz jigirmata aymaqlıq saylaw okrugi dúziledi. Hár bir saylaw okrugidan bir deputat saylanadi».SHu statiyanıń dawamında belgileniwishe, «Saylaw okruglari, qaǵıyda jol menende, Ózbekstan Respublikasınıń pútkil aymaǵinda saylawshılar sanı teń halda dúziledi».Hár bir saylawshı óziniń erkin dawıs beriwde qatnasıw huqıqıdan paydalanıw maqsetinde saylaw uchastkasına, sonıń menen birge, dawıs beriw reti kelgendege teń tiykarlarda hám hesh qanday tosıqlarsız kiriw ruxsatıǵa iye esaplanadı.Hár bir puqara saylawda óz kandidatin kórsetiw múmkinshiligiden paydalanıwda da teń huqıqlarǵa iye.Ózbekstan saylaw nızamchiligida tuwrıdan-tuwrı saylaw huqıqı Prinsipi da sawlelengen.Puqaralar saylawda kandidat ushın tikkeley, yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı dawıs berediler. «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 4-statiyasında belgilengenidek, «nizamchilik palatası deputatları puqaralar tárepinen tikkeley saylanadilar». Ózbekstan nızamchiligidagi jasırın dawıs beriw Prinsipi saylawshılardıń qálew-erk-ıqrarınń qanday tárzde bo'lmasin qadaǵalaw etiliwin istisno etiw, erkin saylaw ushın teń shárt-sharayat támiyinlew sıyaqlı maqsetlerdi názerde tutadı.Saylawlar jasırın dawıs beriw procedurasıdan paydalanǵan halda ótkeriledi.Ózbekstanda puqaralardıń saylawda qatnasıwı erkin hám qálegen bolıp tabıladı. Hesh kim olardıń arnawlı bir kandidat ushın «tarafdor» yamasa «qarshi» dawıs beriwge májbúr etiw huqıqına iye emes. Hesh kim puqaraǵa onı saylawda qatnasıwǵa yoxud qatnasıw etmaslikka májbúrlew maqsetinde tásir ótkeriwge, sonıń menen birge, óz qálew-erk-ıqrarın emin-erkin ańlatpa etiwi ushın májbúrlewge haqılı emes. «Nızamshılıq palatası deputatları saylawında erkin hám jasırın dawıs beriledi.Dawıs beretuǵınlarınıń qálew-eriksi qadaǵalaw etiliwine jol qoyılmaydı» («Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 5-statiyası).Byulletenni belgilew waqtıda dawıs beriw reti kelgendede dawıs beretuǵınnan basqa adamlardıń házir bolıwı qadaǵan etiledi.Ózbekstan saylaw nızamchiligida saylawlardıń ashıqlıǵı hám áshkaralıǵı Prinsipine bólek orın berilgen.nızamshılıq palatası saylawlarına tayarlanıw jáne onı ótkeriwdi saylaw komissiyaları ashıq hám áshkara ámelge asıradılar («Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında» gi nızamnıń 6 -statiyası). Saylawlardı belgilew, tayarlanıw hám ótkeriw, puqaralardıń saylaw huqıqını támiyinlew hám qorǵaw menen baylanıslı qararlar saylaw tuwrısındaǵı nızamlarda názerde tutılǵan tártipte hám múddetlerde rásmiy daǵaza etiledi hám kópshiliktiń itibarına usınılıp etiledi. Usı prinsipga ámel etiliwi saylaw processlerin milliy hám xalıq ara dóńgeleklerde baqlawdı jolǵa qoyıw ushın da tiyisli shárt-sharayat jaratadı.Respublikamız ǵárezsizlikti qolǵa kirgiziwi munasábeti menen saylaw huqıqını rawajlandırıwdıń jańa dáwiri baslandı. Saylaw nızamchiligi házirgi kúnde rawajlanıwlashuv procesin basdan keshirip atır, onıń jetilisken bolıwı ushın etakchi demokratiyalıq mámleketlerdń tájiriybesinen unamlı tárepleri olinmoqda. Hár qanday nızam ushın eń tiykarǵı zat onı ámeliyatǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw mexanizmı bolıp tabıladı. 1992 jıl 8 dekabrde Ózbekstan Respublikası Konstituciyasinń qabıl etiliwi milliy saylaw sistemasımizni jaratılıwıǵa tiykar salındı. Atap aytqanda, onıń 7-statiyasında “Xalıq mámleketlik hákimiyattıń birden-bir deregi bolıp tabıladı”, “Ózbekstan Respublikasında mámleketlik hákimiyat xalıqtıń mápi waziypa etip qoya otirip hám Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hámde onıń tiykarında qabıl etilgen nızamlar kepillik bergen keńseler tárepinengine ámelge asırıladı” delingen za’ru’rli konstituciyalıq qaǵıydalardıń belgileniwi konstituciyalıq basqarıw princpınıń tiykarǵı prinsiplari sıpatında bekkemlandi. SHuningdek, Ózbekstan Respublikası puqaralarina saylaw huqıqı Konstitutsiyaning 32-statiyasında bólek bekkemlengen.Oǵan kóre, “Ózbekstan Respublikasınıń puqaraları jámiyet hám mámleketlik jumısların basqarıwda tikkeley hámde óz wákilleri arqalı qatnasıw huqıqına iye esaplanadılar.Bunday qatnasıw ózinen-ózi basqarıw, referendumlar ótkeriw hám mámleketlik shólkemlerin demokratiyalıq tárzde shólkemlestiriw jolı menen ámelge asırıladı”.Saylaw huqıqına tiyisli taǵı bir- 60 -statiyasında “Siyasiy partiyalar hár qıylı siyasiy gruppa hám gruppalardıń siyasiy erk-ıqrarın ańlatadılar hám ózleriniń demokratiyalıq jol menen saylab qoyılǵan wákilleri arqalı mámleketlik hákimiyattı dúziwde qatnasadılar”, dep belgilengen. Konstitutsiyaning 77-statiyasında Ózbekstanda saylawlar kóppartiyalıq tiykarında117ótiwi názerde tutılǵan.Eń tiykarǵısı, Konstitutsiyada saylaw sisteması prinsiplariga arnalǵan arnawlı baptın bar ekenligi Ózbekstannıń saylaw nızamshılıǵın qáliplestiriwde za’ru’rli qádem boldı.Onıń XXIII bapı “Saylaw sisteması” dep nomlanib, 117-statiyada “Ózbekstan Respublikasınıń puqaralaridavlat hákimiyat wákillik shólkemlerine saylash hám saylanish huqıqına iye esaplanadılar.Hár bir saylawshı bir dawısqa iye. Dawıs beriw huqıqı, óz qálew-erk-ıqrarın xabar beriw tengligi hám erkinshegi nızam menen kepillik beriledi” delingen za’ru’rli konstituciyalıq printsplar óz hákisin taptı.Ózbekstanda demokratiyalıq huqıqıy mámleketlik qurıw hám puqaralıq jámiyeti tiykarların qáliplestiriwde saylawlardıń bekkem ornın belgilew maqsetinde Konstitutsiyaga bólek “Saylaw sisteması” dep atalıwshi XXIII bobni kiritiliwi, bir tárepden saylaw sistemasınıń tiykarǵı prinsiplarining konstituciyalıq bekkemleniwi saylaw huqıqı boyınsha ulıwma tán alınǵan xalıq ara ulgilerge ámel etiliwin kepilliklasa, ekinshi tárepden, usı konstituciyalıq qaǵıydalar saylaw nızamshılıǵın jaratıwda tiykar wazıypasını ótedi.Mustaqqillik dáwirinde Ózbekstanda xalıq ara huqıq ulgileri hám talaplar, aldıńǵı shet el yuridikalıq tájiriybe hám milliy-tariyxıy dástúrler hámde konstituciyalıq prinsiplar tiykarında milliy saylaw nızamchiligi sisteması jaratıldı. Onıń tiykarǵı qaǵıydaları Ózbekstan Respublikası Konstituciyasinń arnawlı XXIII bapta, sonıń menen birge bólek qabıl etilgen “Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı tuwrısında”gi (1991 jıl 18 noyabr), “Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi (1993 jıl 28 dekabr), “Xalıq deputatları wálayat, rayon hám qala Keńeslerine saylaw tuwrısında”gi (1994 jıl 5 may), “Puqaralar saylaw huqıqlarınıń kepillikleri tuwrısında”gi (1994 jıl 5 may), “Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq saylaw komissiyası tuwrısında”gi (1998 jıl 30 aprel) nızamlarda óz hákisin taptı. Milliy saylaw nızamchiligi hám ámeliyatı Ózbekstanda ámelge asırılıp atırǵan demokratiyalıq reformalardıń ajıralmas strukturalıq bólegi bolıp, basqarıw-buyrıqpazlıqka tiykarlanǵan totalitar basqarıw princpıdan demokratiyalıq huqıqıy mámleketlik hám ádalatlı puqaralıq jámiyeti qurıw tárepke qoyılǵan qádem bolıp tabıladı.