O‘zbekiston respublikasi navoiy kon metallurgiya kombinati

2. Oltinning kimyoviy xossalari.
Kimyoviy faol bo‘lmagan element elektronga nisbatan olganda eng nodir metalldir. Hatto yuqori temperaturalarda ham kislorod, azot, vodorod va uglerod bilan kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi. Kimyoviy birikmalarda u bir va uch valentlidir. Ammo uning birikmalari uncha kuchli bo‘lmay, tezda metall holiga qaytarila oladi.
Suvli suyuq eritmalarda oltinning elektron potensiyali:
Au → Au⁺ + e, E⁰ = +1,68 B
Au → Au³⁺ + 3e, E⁰ = +1,50 B
Shuning uchun oltin ishqorlarda, kislotalarda (azot, sulfat, xlor) erimaydi. Biroq oltin kislotalar aralashmasi: xlor bilan azot, sulfat bilan marganets, sulfat bilan azotlarda eriydi. « Shoh arog‘i » deb ataluvchi, bir hissa azot va uch hissa xlor kislotasi aralashmasi, sulfat va marganets kislotasi, sulfat va azot kislotasi aralashmalarida eriy olishi mumkin. «Shoh arog‘i» eritmasida oltin quyidagi reaksiya bo‘yicha eriydi.
Au + НNО₃ + 3НСl= AuCl₃ + 2Н₂О + NО. (1)
Shuningdek, oltin Na va K sinil tuzlarida kislorod va havo yordamida eriydi:
2Au + 4KCN + H₂O + 1/2O₂  2KAu( CN )₂ + 2KOH (2)
Oltin oksidlari Au₂O va Au₂O₃ quyidagi gidrooksidlarni qizdirish yo’li bilan olinadi: AuOH ва Au(OH)₂
AuO ya'ni oltin ikki oksidi kulrang binafsha tusli poroshok 200⁰C da elementar moddalarga parchalanib ketadi. Oltinning kislorodli birikmalari beqarordir. Ular tez parchalanib ketadilar. Oltinning bir valentli tuzlari ham beqaror, ular ham tez parchalanadi.
3Au⁺ = Au ³⁺+ 2Au (3)
Ular ammiak bilan kompleks hosil qiladilar: (AuCl , NH₂; AuCl, [2NH₃] va x.k.). Oltin sinil kompleks tuzlari beqaror va ular suvda yaxshi eriydilar:Au(CN);
140-150⁰C da xlorli havoda qizdirilgan oltin, oltin xloridi hosil qiladi. AuCl₃ va 180-190⁰C da AuCl hosil qiladi.
Oltin monogalogenidi turlicha tovlanuvchi sariq tusga bo‘yaladi.
Oltin monoftoridi AuF faqat bug‘ holida mavjud. Oltin tragalogenidi AuI₃ - suvda eriydi. Oltin ftori AuF - zangori rangda, 500⁰C da parchalanadi. Oltin xlor tuzlari AuCl - nina shaklidagi kristallar bo‘lib qizil rangga egadir. Erish temperaturasi 288⁰C.
Oltin brom tuzi AuBr- to‘q qo‘ng‘ir rangli, suvda erimaydi. Kaliy bromli eritmada oltin brom tuzi xosil bo’ladi: K[AuBr₄]
Oltin yod AuI₃ - tuzi to‘q yashil, suvda erimaydi. Oddiy temperaturada oltin yod birikmasi AuI₃ hosil bo‘ladi. Oltin sinil kompleks tuzlari K[Au(CN)₂]; Na[Au(CN)₂]; Ca[Au(CN)₂] suvda yaxshi eriydilar. Ular katta amaliy ahamiyatga egadirlar.
Tiomochevina eritmasida oltin erib tiokarbamid oltin tuzi hosil qiladi. Ammo bu reaksiyaning borishi uchun oksidlovchi bo’lishi shart. Shunda u AuClx2CS (NH₂)₂ - hosil qiladi.
Oltin xloridi AiCl₃ tiniq gikroskopik ninasimon kristal moddadir. U suvda erntganda ekvikislotaning Н₂(OАuCl₂) qizil zangori eritmasi xosil buladi. Oltin xloridni 185-190°C da qizdirganda
АuС1→ АuС1+ С1₂(4)
Oltin xlor tuzi sarik-limon rangli kukun, uchmaydi va uy xaroratida buglanmaydi, suvda yaxshi parchalanadn va oltin xlorid
3АuС1= Аu + АuС1₃(5)hosil buladi.
Bu reaksiya issiqda tezroq boradi. Oltin, xlor turli qaytaruvchilar oltingugurt, angidrid gazi, ko’mir bilan qalay xlori bilan, tellur gidrazin va shavel kislotasi bilan metall xoligacha qaytariladi.
Oltin kislorod bilan ko’kimtir va binafsha rang Au₂O, hamda qora rangli kukunni hosil qiladi, hosil bo’lish reaksiyasi:
2AuCl+K₂CO₃+2H₂O→Au₂O+H₂CO₃+2KCl+H₂O (6)
Xosil bo’lgan Au₂O oltin ikki oksidi 250°C metall holiga va kislorodga parchalanib ketadi: (Au₂O→ Au+1/2O₂);
Oltin oksidi quyidagi reaksiya bilan olinishi mumkin:
2AuCl₃+3Mg(OH)₂→Au₂O₃+3MgCl₂+3H₂O (7)