O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘ona davlat universiteti fizika texnika fakulteti

1-rasm. Hosilaviy yadrolar uyg‘ongan holatidan gamma-kvantlar chiqarish bilan asosiy holatga o‘tishi.

Аlfа-spеktr nоzik strukturаsidа ₀-enеrgiyasi yemirilish enеrgiya qiymаtigа mоs kеlsа, qоlgаn₁, ₂... – zаrrаlаr enеrgiyalаri mоs rаvishdа o‘yg‘оnish enеrgiya qаdаr kichik chiqаdi.

Bа’zi hоllаrdа o‘tish аlfа-еmiriluvchi оnа yadrоning uyg‘оngаn hоlаtidаn hоsilаviy yadrо аsоsiy hоlаtigа yemirilish bilаn ro‘y bеrishi mumkin. Bu аlfа zаrrаlаr kinеtik enеrgiyasi uyg‘оnish enеrgiyasi qаdаr kаttа bo‘lаdi. Bundаy аlfа-zаrrаlаr uzоq chоpuvchi аlfа-zаrrаlаr dеb аtаlаdi (2-rаsm). Bundа ₁, ₂, ₃lаr₀-dаn uyg‘оnish enеrgiyalаri qаdаr enеrgiyalаri оrtiq. Uzоq chоpuvchi -zаrrаlаr yemiriluvchi yadrоning yemirilish sхеmаsini аniqlаsh imkоniyatini bеrаdi.
10,746 ₀
10,622 ₁
9,675 ₂
8,942 ₃



18-rasm. Alfа zаrrаlаr kinеtik enеrgiyasi uyg‘оnish enеrgiyasi
qаdаr kаttа bo‘lishi.

3. 
   Alfa-zarralar intensivligi energiyasiga bog‘liq bo‘lib energiyasi oshishi bilan intensivligi keskin oshaboradi.
   
4. 
   Alfa tabiiy radioaktiv izotoplardan chiquvchi -zarralar energiyalari 4 MeV <9 MeV oralig‘ida, bu yadrolarning yarim yemirilish davrlari T_1/2 esa 3*10^-7s1/2<5*10¹⁵ y oralig‘ida. Alfa- zarralar kinetik energiyalari nisbati 2,5 marta o‘zgarsa, yarim yemirilish davrlari nisbati 10²⁴ marotaba o‘zgaradi. Lekin shunday katta farq bo‘lishiga qaramasdan alfa-yemirilish davri bilan energiyasi o‘rtasidagi aloqadorlik mavjud. Alfa-zarra energiyasi 1% kamaysa yarim yemirilish davri 10 marotaba oshadi, agar energiya 10% kamaysa yarim yemirilish davri 2-3 tartibga o‘zgaradi. Tajriba natijalariga asoslanib bu bog‘lanishni 1911-1922 yillar Geyger-Nettollar aniqlaganlar.
   

(36)
Bu yerda: -yemirilish doimiysi,
A, V – doimiy sonlar (radioaktiv oilalarga xos bo‘lgan o‘zgarmas son)
R_--zarraning havoda chopish masofasi.
Alfa zarraning havoda chopish masofasi kinetik energiyasi orkali R_sm=0,3T_^3/2 MeV ifodalanadi. U holda (36) ifodani
(37)
ko‘rinishda yozamiz.
(37) Geyger-Nettol formulasi ahamiyati shundaki, uzoq yashovchi alfa-yemiriluvchi yadrolarning yarim yemirilish vaqtini bevosita o‘lchash mumkin bo‘lmagan yadrolarda bu yadrolardan chiqayotgan -zarralar kinetik energiyasiga ko‘ra yemirilish vaqtini aniqlash mumkin.

5. 
   Alfa-yemirilish energiyasi massa soniga bog‘liq bo‘lib, massa sonining oshishi bilan energiyasi oshib boradi, bu o‘zgarishda ikkita maksimum qiymati uchraydi: 3-rasm, biri A=145 da, ikkinchisi A=212 atrofida. Birinchi holda neytronli yaqinida ikkinchi holda esa protonlar soni Z=82 va neytronlar soni N=126 bo‘lgan magik yadrolar atrofida ko‘zatiladi. Ma’lumki qobiqli modelga ko‘ra 126 va 82 sonlari to‘ldirilgan neytron va proton qobiqlariga to‘g‘ri keladi; to‘ldirilgan neytron va protonlariga ega bo‘lgan yadrolar qo‘shni yadrolarga nisbatan eng katta bog‘lanish energiyasiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ana shu yadrolarning alfa-yemirilishida maksimal energiya ajralib chiqadi. (Magik sonlarga to‘g‘ri keluvchi yadrolarda bog‘lanish energiya katta massasi kichik dastlabki -yemiriluvchi yadro magik yadro bo‘lsa, hosila yadro massalari farqi oshadi, bu esa yemirilish energiyasi oshishiga o‘z navbatida alfa-energiyasi oshishiga olib keladi).