O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

Kalit so‘zlar: leksikografiya, lug‘at, ensiklopedik (qomusiy) lug‘at, lingvistik 
(filologik) lug‘at, modda, izoh, tezaurus. 
Lug‘atshunoslikning tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Insoniyat tarixida 
ilk lug’atlar ikki tilli lug‘atlar bo‘lib, ularda muayyan bir tildagi diniy so‘zlar 
hamda tushunchalar yig‘ilgan hamda ularning boshqa bir tildagi izohi yoki 
tarjimasi berilgan. Zamonla osha luga’tlarning tildagi ahamiyati oshgani sabab 
ularning alifbo tartibidagi, mavzulashtirilgan, izohli va tezaurus kabi turlari hamda 
bir tilli, ikki tilli va ko‘p tilli ko‘rinishlari yaratildi. 
“Leksikografiya” termini yunoncha lexicos, lexicon “lug‘at boyligi” va 
igrapho “yozaman” so‘zlaridan olingan bo‘lib, mazkur fan tilshunoslikning lug‘at 

---

224 
tuzish amaliyoti va nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi bir bo‘limi hisoblanadi. Turli 
ko‘rinish va hajmdagi lug‘atlar esa o‘z ona tilimizni, shuningdek, chet tillarni 
o‘rganish uchun ham zarur manba hisoblanadi. Ular bevosita til egasi bo‘lgan 
millatning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishda, umuman insoniyat tafakkurini 
boyitishda sezilarli darajada katta ahamiyatga ega ekanligi shubhasiz. 
“Leksikografiya ikki turga bo‘linadi: nazariy leksikografiya – lug‘atlarni 
umumiy nazariyasini ishlab chiqadi. Masalan, lug‘at tarkibi, so‘zlarning joylashish 
tartibi, ma’nolarning sinflanishi, illyustratsiyalar turlari, frazeologizmlarning 
berilishi kabilar. Amaliy leksikografiya – til o‘qitishni ta’minlaydi, ya’ni ona tili va 
xorijiy tillarni o‘qitish, lug‘at tarkibini ilmiy tadqiq etishga zamin yaratadi.” [5, 
117] 
Ingliz va o‘zbek tillaridagi genetik bog‘lanmagan leksik omonimlarning 
samaradorligi va ularning leksikografik talqinini o‘rgangan o‘zbek tilshunosi 
R.M.Xudjayeva leksikografiya haqida shunday yozadi: “Taniqli tilshunos olim 
Anatol Frans: “Olam – alifbo tartibiga solinmagan ulgan lug‘atdir” – deydi. 
Bundan tushunish mumkinki, lug‘at butun dunyo, real olam mohiyatini o‘zida aks 
ettiruvchi noyob xazinadir. Bu esa lug‘atlarning nafaqat fan uchun, balki kundalik 
hayotimiz uchun ham amaliy ahamiyati yuqori ekanligini tasdiqlaydi.” [5, 117] 
Lug‘atlar dastlab ikki katta guruhga bo‘linadi: 
1. Ensiklopedik (qomusiy) lug‘atlar – dunyoni ta’riflaydi, hodisalarni 
tushuntiradi, taniqli arboblar, odamlar, mamlakatlar, shaharlar, voqealar haqida 
ma’lumot beradi. 
2. Lingvistik (filologik) lug‘atlar – barcha so‘z turlarini, ularning grammatik 
va stilistik xususiyatlarini, ishlatilishini tushuntirib beradi. Ular bir tillik va 
ko‘ptillik lug‘atlarga bo‘linadi. Ular esa o‘z qatorida quyidagi lug‘atlarga 
bo‘linadi: umumiy lingvistik hamda maxsus lingvistik. Masalan, izohli lug‘atlar 
umumiy lingvistik lug‘atlar guruhiga, omonimlar lug‘ati esa maxsus lingvistik 
lug‘atlar guruhiga kiradi. [5, 118]
Turkiy tillardagi ilk lug‘at Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan yozilgan “Devonu 
lug‘otit turk” bo‘lib, uning hozirgi o‘zbek tiliga tarjimasi S.M.Mutallibov 

---

225 
tomonidan amalga oshirilgan hamda 3 ta jildlik kitob [1], [2], [3] ko‘rinishida chop 
etildi. Ushbu kitobning asl nusxasi hozirda Istanbuldagi Millat kutubxonasidagi Ali 
Amiriy fondida 4189 raqami bilan saqlanmoqda [4, 20]. Mahmud Qoshg‘ariy 
dunyo tilshunosligi tarixida birinchi turkshunos, lahjashunos, lug‘atshunos olim 
hisoblanib, undan tashqar u tilshunos, etnograf, folklorchi, tarixchi va geograf 
sifatida ham ta’kidlanadi. Chunki asar ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida 
turk qabilalarining yashash joylari haqida ma’lumotlar, turkiy tillar tasnifi, ularning 
fonetikasi va grammatikasiga oid fikrlar, turkiy xalqlarning tarixi, ularning
hududiy jihatidan kengayishi, etnografiyasi, she’riyati va og‘zaki xalq ijodiga oid 
ma’lumotlar hamda turklarning eng qadimiy dunyo xaritasi berilgan bo‘lib, 
ikkinchi qismi esa 8500 ga yaqin turkiy so‘zlarning arabcha izohli lug‘atidir. 
Tilshunos sifatida u ilk bor qiyosiy-tarixiy metoddan foydalangan, ya’ni turk 
tillarini guruhlarga ajratib, o‘zaro grammatik, fonetik va leksik jihatidan 
qiyoslagan. Xususan, turklar, turkmanlar, o‘g‘uzlar, yag‘molar, chig‘alaylar va 
qirg‘izlarning tillari haqida batafsil to‘xtalib, “Mahmud Koshg‘ariy sharqiy guruh 
tillarida o‘zak tarkibida va affikslarda tor unlilarning ko‘p uchrashini, g‘arbiy 
guruhda esa, aksincha, keng unlilar ustunlik qilishini tegishli misollar bilan bayon 
qiladi” [4, 21]. U turk va arab tilini o‘zaro taqqoslab o‘rganish jarayonida 
chog‘ishtirma tahlil usulidan ham ilk bor foydalanadi. 
“Mahmud Koshg‘ariyning lug‘ati juda katta so‘z boyligiga ega. Undagi 
so‘zlar o‘zakdagi harflarning tartibiga ko‘ra joylashtirilgan. Asar hikmatli so‘zlar, 
maqollar, she’rlar va hikoyalar bilan boyitilgan. Mahmud Koshg‘ariy asarini 
sakkiz bobga bo‘lgan. 
Birinchi bobda alif bilan boshlanadigan so‘zlar o‘rin olgan. Ikkinchi bobda 
sa:lim, ya’ni tarkibida alif, va:v, ya:’ bo‘lmagan so‘zlar, uchinchi bobda muda:’af, 
ya’ni ikki undoshi bir xil bo‘lgan so‘zlar, to‘rtinchi bobda misa:l, ya’ni “y” tovushi 
bilan boshlangan so‘zlar joylashgan. Uch harfli so‘zlar beshinchi bobga, to‘rt 
harfli so‘zlar oltinchi bobga, burun tovushli so‘zlar yettinchi bobga va ikki 
harakatsiz undoshli so‘zlar sakkizinchi bobga kiritlgan. Har bir bob ism va fe’ldan 
iborat ikki qismga ajratilgan.” [4, 20] 

---

226 
““Lug‘a” so‘zi arab tiliga yunoncha “lug‘us” so‘zi asosida kirib kelgan 
bo‘lishi mumkin, ma’nozi “so‘z” bo‘lgan.” [4, 96] Lekin “Devonu lug‘otit turk”da 
uni “til” (lisa:n) yoki “lahja” ma’nolarida ham qo‘llanilganligini ko‘rishimiz 
mumkin. “Lug‘a” so‘zining ko‘pligi “lug‘a:t” bo‘lib, uni mazkur kitobning 
tarjimalarida ko‘p hollarda “so‘zlar”, ba’zida “lahjalar”, ba’zan “tillar” ma’nosida 
qo‘llanilgan. 
Kitobda qo‘llanilgan so‘z moddalari (maqolalari)ning tartibi quyidagi 
ko‘rinishlarga ega: 
1. Turkiy bosh so‘z + arabcha tarjima; 
2. Turkiy bosh so‘z + arabcha tarjima yoki izoh yohud ham tarjima, ham izoh 
+ misol (oddiy gap, maqol, she’r); 
3. Turkiy bosh so‘z + tarjima yoki izoh + bosh so‘zni o‘z ichiga olgan 
birikma; 
4. Turkiy bosh so‘z + arabcha tarjima yoki izoh + etimologiya; 
5. Turkiy bosh so‘z + tarjima yoki izoh yoki har ikkisi + hikmat, rivoyat yoki 
tarixiy ma’lumot; 
6. Umumiy nom bildiruvchi bosh so‘z + tarjima, izoh + xususiy nom 
bildiruvchi so‘z yoki birikma (masalan qush); 
7. Fe’l moddalari o‘ziga xos tartibga ega. Modda yuqa:lu (deyiladi) degan 
so‘z bilan boshlanadi, so‘ngra fe’lni o‘z ichiga olgan gap va uning tarjimasi keladi. 
Undan keyin fe’lning muzori’ (hozirgi-kelasi zamon)i va masdari (-moqli shakli) 
beriladi. Fe’l moddalarining tarkibida ba’zan maqol yoki she’r, ba’zan har ikkisi 
ham beriladi. [4, 126-136] 
Koshg‘ariy shakldosh so‘zlarni alohida bir-biridan ajratib, ma’nolarini yozadi, 
masalan: art – ensa, bo‘yin, art – davon, og‘ur – vaqt, og‘ur – davlat, boylik, og‘ur 
– imkon va qulay vaqt, og‘ur –badal, og‘ur – ezgulik va baraka. [4, 137] 
Binobarin, mazkur kitobda so‘zning muayyan bir turkiy lahjalarga mansubligi 
beriladi hamda ularga kerakli joyda qo‘yimcha izoh yoki misol, talaffuzini berish 
uchun fonetik atama va maxsus so‘zlardan foydalaniladi. 

---

227 
Ushbu lug‘at misolida milliy lug‘atchiligimizni tarixan qanchalik boy 
bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Hozirgi kunda turli tillarda lug‘atlarning alifbo 
tartibidagi, mavzulashtirilgan, izohli, etimologik, tezaurus, grafikli va muayyan 
sohaga oid lug‘atlar kabi turlari hamda bir tilli, ikki tilli va ko‘p tilli ko‘rinishlari 
mavjud bo‘lib, ularni o‘rganish va o‘zbek tilida ham turli lug‘atlarni yaratish ham 
o‘zbek leksikografiyasining rivojini tezlashtiradi, ham o‘zbek tilining jahon tillari 
ichidagi nufuzini oshiradi.