O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi
Download 3.76 Mb. Pdf ko'rish
|
To\'plam 2023 oxirgi. O`zmu
|
KAMTARIN OLIM VA JONKUYAR USTOZ https://doi.org/10.5281/zenodo.8138628 Shuhratxon Imyaminova - O’zbekiston Milliy universiteti profesori Annotasiya: Ushbu maqolada Turkiy va german tillari fonetikasi, fonologiyasi va morfonologiyasi, umumiy tilshunoslik, tillar tipologiyasi va nutq 18 madaniyati, sotsiolingvistika sohasi bo‘yicha taniqli olim, mag’rib va mashriq tillari bilimdoni, O‘zbekiston Respublikasi fan arbobi, filologiya fanlari doktori, professor Abduzuhur Abdumajidovich Abduazizovning hayot yoli va ijodi haqida so’z boradi. Kalit so’zlar: tilshunoslik, fonetika, fonologiya, umumiy tilshunoslik, psixolingvistika, sosiolingvistika, til siyosati. Turkiy va german tillari fonetikasi, fonologiyasi va morfonologiyasi, umumiy tilshunoslik, tillar tipologiyasi va nutq madaniyati, sotsiolingvistika sohasi bo‘yicha taniqli olim, mag’rib va mashriq tillari bilimdoni, O‘zbekiston Respublikasi fan arbobi, filologiya fanlari doktori, professor Abduzuhur Abdumajidovich Abduazizovning hayot yo‘liga havas qilsang arziydi. Undagi tirishqoqlik, ingliz, o’zbek tillari va adabiyotiga bo’lgan qiziqish uni Toshkent davlat chet tillari pedagogika instituti (hozirgi O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti) ning ingliz filologiyasi fakultetiga (1956 y.) yetaklagan edi. Tabiatan tinib-tinchimas, serg’ayrat va jo’shqin Abduzuhur Abduazizov mazkur ilm maskanini (1961 y.) ingliz, o’zbek tillari va adabiyoti mutaxassisligi bo’yicha imtiyozli diplom bilan tugatdi. Undagi til bilishga bo’lgan ishtiyoqni, tirishqoqlik va mehnatsevarlikni sezgan domlalar uni kafedraga ingliz tili o’qituvchisi qilib olib qolishdi. Bu esa bo’lajak olim taqdirida tilshunoslik imi javohirlaridan bahramand bo’lish imkoniyatining ochilishi edi. Abduzuhur Abduazizov talabalik yillaridayoq ilmiy ijod bilan shug’ullana boshlagan edi. Shu boisdan ham institutdagi tahsillar, tilshunoslik sohasining eng dolzarb muammolari ustidagi bahslar, tobora avj olayotgan ilmu-ma’rifatga bo’lgan qiziqish alangasi uni aspiranturaga olib keldi. Abduzuhur endigina aspiranturada 10 oy o`qigan ediki, u (1962 y.) armiya xizmatiga jo‘nadi va 1964 yil dekabr oyining oxirigacha armiyada yigitlik burchini bajardi. 1965 yildan boshlab qo`ygan ilmiy ishini davom ettirish uchun bel bog‘ladi va aspiranturani muvaffaqiyatli tugatdi. Aspirantlik yillari u til soxasidagi siru-asrorlarni bilish, 19 ularni ilmiy talqin qilish, magzini chaqish ishtiyoqi bilan yashadi. Ammo bu ishlarni amalga oshirish ancha mashaqqatli va katta kuch talab qilardi. Shunga qaramasdan A.Abduazizov 1967 yilda Moskva shaxrida "German va turkiy tillari" mutaxassisligi bo‘yicha "Ingliz va o‘zbek tillarida unli fonemalarning qiyosiy tahlili" mavzuida filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiyasini muvaffaqiyat bilan himoya qildi. Bu ish rasmiy opponent, moskvalik ko‘zga ko‘ringan turkiyshunos olim prof. V.M.Nasilov tomonidan yuksak baholandi. Chunki, ingliz va o‘zbek tillari fonetikasi va fonologiyasi uchun "tesha tegmagan" muammo ustida tadqiqot olib borilgan edi. A.Abduazizovga aspirantlik yillari va undan keyingi davrlarda Moskava, Leningrad shaharlarida fonologik ilmiy markazlar hamda laboratoriyalarda ishlashiga to‘g‘ri keldi. U AQSHdagi Michigan va Nyu-York (Buffalo) universitetlarida ingliz tili o‘qituvchilarining yozgi kurslarida tahsil oldi, malakasini oshirdi, hatto, ingliz va o‘zbek tili talaffuzini akustik apparatlar yordamida chuqur ilmiy tahlil qilishga ham ulgurdi. AQSHdagi Indiana universitetida (1994 y.) ilmiy ish bilan shug`ullandi. Fonologiya sohasida tinimsiz ishlash unda ilmiy ishga katta qiziqish uyg‘otgan edi. Yosh olim bu soha bilan jiddiy shug‘ullana boshladi. Tinimsiz izlanishlar, samarali mehnat, tadqiqotlar mahsuli sifatida qator ilmiy maqolalar, risolalar, o‘quv qo‘llanmalari va darsliklar yaratishga muvaffaq bo‘ldi. 70-yillarga kelib, olimning jo‘shqin ilmiy faoliyati va diqqat e’tibori ingliz va o‘zbek tillari fonologiyasi masalalarining ham nazariy, ham amaliy tomonlarini tadqiq qilishga qaratildi. A.Abduazizovning chet mamlakatlarda hamda sobiq Ittifoqning ilmiy markazlarida bo‘lib o‘tgan turli darajadagi anjumanlarda qilgan ma’ruzalari, chiqishlari, markaziy va mahalliy ilmiy to‘plam hamda jurnallarda bosilib chiqqan maqolalari, asosan, ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy fonetikasi va fonologiyasi masalalari haqidagi teran ilmiy fikrlar xisoblanadi. Tinimsiz izlanishlar, izchil tadqiqotlar natijasida u 1974 yil Moskvada 36 yoshida Markaziy Osiyo va Qozog‘iston milliy kadrlari ichida birinchi bo’lib 20 "German va turkiy tillari" mutaxassisligi bo‘yicha doktorlik dissertasiyasini a’lo darajada himoya qildi. "Fonologik sistemalarning tipologiyasiga doir" doktorlik dissertasiyasida A.Abduazizov qiyosiy tilshunoslikning qiziqarli sohasini tadqiq qildi, yangiliklar bilan boyitdi. Uning ilmiy ishiga O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining xaqiqiy a’zosi, Beruniy mukofoti laureati, professor, yirik o‘zbek tilshunosi Shonazar Shoabdurahmonov, fonologiya sohasida ko‘zga ko‘ringan olimlar: prof.V. A. Vasilyev, G.S.Klichkov, O.S.Shirokovlar rasmiy opponentlik qildilar va uni yuksak baholadilar. O’sha doktorlik himoyasida mashhur tilshunos olima prof. O.S.Axmanova so‘zga chiqib: "Biz Moskvada turib fahmlay olmagan hodisalarni bir toshkentlik yosh olimning aniqlagani kishini quvontiradi"-degan edi. Darhaqiqat shunday edi ham. A. Abduazizov tom ma’noda iste’dodli, serqirra va sermahsul olimdir. Uning ilmiy qiziqishlari faqatgina ingliz va o‘zbek tillari fonetikasi va fonologiyasi masalalari bilan chegaralanib qolmasdan, balki xar xil tizimdagi tillarning fonologik xususiyatlarini qiyosiy-tipologik o‘rganish masalalari, umumiy tilshunoslik, psixolingvistika, sosiolingvistika, til siyosati, nutq madaniyati va shuningdek, chet tillarini o`qitish metodikasi masalalarini xam o‘z ichiga qamrab oladi. U ayni paytda tilshunoslikning dolzarb masalalari ustida ilmiy tadqiqotlar olib bormokda. Olim o‘zbek, rus, ingliz va dari tillarida bir qancha mukammal ilmiy ishlar yaratdi va nashr qildirdi. Uning ilmiy ishlari qamrovi nixoyatda keng bo‘lib, tilshunoslikning turli sohalarini muxim, ishonchli va chuqur, boy lisoniy ma’lumotlar asosida ta’rif va tavsif etilganligi bilan farq qiladi. Shu sababli uning ilmiy ishlari mamlakatimiz va xorijiy mamlakatlar ilmiy jamoatchiligi tomonidan yuqori baholangan. A.Abduazizov turli til oilalariga mansub bo’lgan tillar fonologiyasini qiyosiy-tipologik o‘rganish bo‘yicha respublika ilmiy maktabining rahbari bo’lagan. Olim fonologiya sohasi bo‘yicha tavsiya qilgan mukammal uslubiyat hozirgi kunda barcha tilshunoslar tomonidan german va turk tillarini qiyosiy o‘rganishda faol qo‘llanmoqda. 21 A.Abduazizov 400 dan ortiq ilmiy risolalar va maqolalar, o‘quv qo’llanmalari va darsliklar muallifidir. Olim yaratgan "Umumiy va qiyosiy- tipologik fonologiya elementlari" (1981 y., rus tilida), "Ingliz tilining nazariy fonetikasi" (1986, 2006 y., 2007 y. ingliz tilida), "Tillar olamiga sayohat" (1988 y.), "O‘zbek tilining fonologiyasi va morfonologiyasi" (1992 y.) kabi kitoblarida o‘zbek va ingliz tillari fonetikasi va fonologiyasining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha muhim masalalar o‘rtaga qo’yildi va ular yuksak darajada o‘zining ilmiy yechimini topdi. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, o‘zbek va ingliz tillari chog’ishtirma fonetikasi va fonologiyasining poydevorini qo’yishda A.A.Abduazizovning qilgan xizmatlarini hech kim inkor qila olmaydi. Shuningdek, domla 1 kurs talabalari uchun "Ingliz tili darsligi" (1979), o’zbek tilida nashr qilingan "Umumiy tilshunoslik" (1979), "Tilshunoslikka kirish" (1981), "O‘qituvchilik mutaxassisligiga kirish" (1982), 1-2 kurs sirtqi bo’lim talabalariga mo’ljallangan "Ingliz tili darsligi" (1985), "Tilshunoslikka kirish" (1989, rus tilida), "Ingliz tilining amaliy fonetikasi" (1992) va boshqa kitoblarga xam mualliflik qilgan. Bu darslik va o‘quv qo‘llanmalari respublikamizning barcha oliy o‘quv yurtlarida muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda. Olim o’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi bo‘yicha respublikada birinchi yirik tadqiqotchi xisoblanadi. U turkiy tillar ichida Turkiya turkchasidan keyin ikkinchi o‘rinni egallab turgan o‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasini ilmiy yoritib bergani uning, umuman, turkiyshunoslikka, xususan o‘zbek tilshunosligiga qo‘shgan ulkan xissasidir. U o’zining “O‘zbek tili fonologiyasi na morfonologiyasi" (1992) nomli kitobida o‘zbek tilshunosligida yangi hodisa va tushunchalarni, fonotaktik yedirilishi, ya’ni Fonologik ziddiyatlar,ularning xususiyatlar, morfonologik almashinuvlar va boshqalarni, tilshunoslikka oid yangi tushuncha va atamalarni ilk bor ilmiy muomalaga kiritdi, atroflicha talqin va taxlil qildi. Bu darslikni O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi A.P. Xojiyev va prof. A.E.Mamatov o‘zbek tilshunosligida yangi yo‘nalish sifatida baholadilar. 22 A.Abduazizov xorijiy tillarni o‘rganishni targ‘ib etishda ham faollik ko‘rsatib "Til bilganga dunyo keng", "Til bilgan kam bo‘lmaydi" kabi qator maqollarini nashriyotda e’lon qildi. A.Abduazizov chet tillarda turkiy tillari, adabiyoti va tarixiga doir nashr qilingan asarlar bilan jamoatchilikni tanishtirish maqsadida matbuot sahifalarida ko‘pgina maqolalari va taqrizlari bilan qatnashib kelmoqda. U Navoiy va Bobur haqida Gʻarb va Sharq mamlakatlarida yozilgan kitob hamda maqolalarni chuqur ilmiy taxlil qilib berdi. Ayniqsa, AQSH, Angliya, Fransiya, Turkiya va Germaniyada e’lon qilingan asarlarda o‘zbek tili va adabiyoti xaqidagi fikrlari ko‘pchilikni qiziqtiradi. Olim bu sohalardagi asarlarni yaxshi biladi va ular xaqida o‘z fikrlari bilan jamoatchilikni tanishtirishda ham faol qatnashmoqda. A.Abduazizov nafaqat ilmiy maqolalar yaratish borasida, balki til siyosati, o’zbek nutqi madaniyati masalalarini yechish, o‘zbek tilini davlat tili sifatida targ‘ib qilishning otashin joyankuyari va tashkilotchisi xamdir. U "Til-madaniyat ko‘zguzi" nomli teleko‘rsatuvni tashkil qildi va bir necha yil davomida uni olib bordi, radioeshittirishlarda ham faol qatnashib keldi. Domlaning juda ko‘p ilmiy maqola va Taqrizlari sobiq Ittifoqning markaziy jurnallarida ("Voprosi yazikoznaniya", "Filologicheskiye nauki", "Sovetskaya tyurkologiya", "Inostranniye yaziki v shkole") chop qilingan. A.Abduazizov jaxongashta olim. O‘zining ilmiy-nazariy bilimlarini amalda qo‘llash maqsadida uch marta AKSHda (1969 yilda Michigan universitetida, 1978 yilda Nyu-York Buffalo universitetida, 1994 yilda Indiana universitetida) bo‘lib qaytdi. Tilni bilish uchun unda so‘zlovchilar bilan jonli muloqot ijobiy samara beradi. Domla 1981-1983 yillarda Afg‘onistondagi Qobul universitetida umumiy tilshunoslik bo‘yicha saboq berdi. Universitetda ishlab yurgan kezlarida afg‘on mutaxassislariga qimmatli maslahatlar berdi, yordam qo‘lini cho‘zdi. U 1982-1983 yillarda dari tilida tilshunoslik nazariyasi bo‘yicha ikkita darslik, 3 ta dastur va 19 ta maqola yozdi va ular Qobul universiteti, Afg‘oniston Fanlar Akademiyasining ilmiy to‘plamlari va jurnallarida bosilib chikdi. Olim Qobul universiteti filologiya fakultetida o‘zbek tili bo‘limi ochilishining tashabbuskoridir. 23 Professor A.A.Abduazizov 1994 yili O‘zMU Xorijiy filologiya fakultetiga dekan etib tayinlandi va bu vazifada 2007 yilning 20 avgustigacha ishladi. O‘z faoliyatini fakultet ilmiy salohiyatini ko‘tarishdan boshladi. Fakultetning ko‘pgina o‘qituvchilari ilmiy ishlar bilan shug‘ullana boshlashdi. Domla bu ishlarga bosh- qosh bo‘ldi. Aspiranturaning sirtqi va kunduzgi bo‘limlariga ko‘plab yoshlar qabul qilindi. Natija yomon bo‘lmadi, domla fakultetga dekanlik qilgan davrlarda dissertasiya ishlarini himoyaga tayyorlash va himoya qilish ishida o‘zining qimmatli vaqtini ayamadi. U bilimdon va zukko olim, talabchan, ziyrak, e’tiborli hamda mehribon ustoz sifatida 10 dan ziyod yosh olimning doktorlik va nomzodlik ishiga rahbarlik qildi. Professor A.A. Abduazizov ilmiy-metodik ishlarni ham ancha jonlantiran edi. Fakultet o‘qituvchilari tomonidan shu kungacha yuzlab metodik qo’llanmalar, risolalar, darsliklar va elektron darsliklar yaratildi. Domlaning sa’yi xarakatlari bilan fakultet talaba va professor-o‘qituvchilarining ilmiy konferensiyalarga taqdim etayotgan ma’ruzalari saviyasi yuqoriga darajaga ko‘tarildi. Ular o‘zlarning ilmiy maqola va metodik ishlari bilan Respublika gazeta va jurnallarida ham tez- tez maqolalar chop ettirib turishadi. Har yili tashkil etiladigan Respublika va shahar ilmiy anjumanlariga qatnashuvchilarning soni yildan-yilga ortib bordi. Professor A.A.Abduazizov talabalarni ko‘proq ilmiy izlanishga jalb etdi. U fakultet iqtidorli talabalari bilan shaxsan o‘zi shug’ullandi, uning rahbarligi ostida iqtidorli talabalar uchun maxsus reja ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Natijada fakultet talabalari har yili ingliz, nemis, fransuz tillari bo‘yicha o‘tkazilayotgan Respublika Olimpiadalarida faxrli 1 va 2-o‘rinlarni egallab kelishdi. Professor A.A. Abduazizov chet el ilmiy va madaniy Markazlari bilan ham aloqalarni kengaytirishga katta e’tibor qaratdi. Fakultetning nemis filologiyasi kafedrasi Gyote instituti bilan juda yaxshi aloqa bog‘lagan edi. Fransuz filologiyasi kafedrasi o‘qituvchi- talabalari bilan Fransiya madaniyat markazi va Italiya elchixonasi xodimlari o‘zaro hamkorlikda ish olib borishdi. Fakultet o‘qituvchilari har yili tashkil etiladigan kurslarda malaka oshirishdi, talabalar esa tabdirlarda ishtirok etishadi. Ingliz tili kafedralari Angliya madaniyat markazi va kutubxonasi 24 bilan aloqa o‘rnatgan edi. Talabalar u yerlarda tashkil etilgan barcha tadbirlarda ishtirok etishib, sovrinlarga ega bo‘lishdi va Professor A.A.Abduazizov talabalar magistrlar ilmiy ishlariga katta axamiyat berib kelgan edi. Malakaviy bitiruv ishlarning sifati va mazmuni juda o‘zgardi, magistrlik ilmiy dissertasiyalarining saviyasi nomzodlik dissertasiyasidan qolishmas edi. Domla bu borada juda kattikkullik bilan har bir bitiruv, magistrlik ishlarining mavzusidan tortib to mazmunigacha katta e’tibor berar edi. Domla Belgiya, Daniya, Turkiya va Germaniyada xizmat safarida bo‘ldi. U bemalol uch tilda o‘zbek, ingliz va rus tillarida dars olib boradi. Domlaning pedagogik faoliyati haqida gap ketganda, birinchi navbatda uning mazmunli ma’ruzalari, hayotiy tajribaga asoslangan uchrashuvlari, ta’lim-tarbiya haqidagi suhbatlari haqida gapirmasdan bo‘lmaydi. A. Abduazizov Mirzo Ulug‘bek nomli O‘zbekiston Milliy universitetining ijtimoiy-siyosiy hayotida ham faol qatnashdi. Universitet qoshidagi qiyosiy tilshunoslik, tarjima nazariyasi, rus tili bo’yicha ixtisoslashgan Ilmiy Kengashga juda ko‘p yillar raislik qildi. Arzigulik xavas qilsa Professor A.A. Abduazizovning jihatlaridan biri uning har kuni ishga erta kelib kech qaytishidir. Domla qadrdon fakulteti, universitetini chin dildan yaxshi ko’rar edi. U o‘z baxtini, obro‘-e’tiborini ana shu dargohdan topgan, bu dorilfunun u uchun oltindek muqaddas. Olimning kamtarin mehnati munosib takdirlandi. Unga 1995 yilda yurtboshimiz farmoni bilan “O‘zbekiston Respublikasi fan arbobi" unvoni berildi. Bu yuksak mukofot Abduzuxur Abduazizovning g’ayratiga g‘ayrat qo‘shdi. Uni yangi ilmiy asarlar yozishiga, shogirdlariga yanada chuqurroq bilim berishga chorladi. Abduzuhur Abdumajidovich keyingi yillarda "Umumiy fonetikaga kirish" (1995 y.), "Professor Ayub Gʻulom va o‘zbek tilshunosligi" (1996; 2005 y.), "Istiqlol va davlat tilining istiqboli" (1997 y.), “Umumiy tilshunoslik” (2005) kitoblarini va o‘nlab O‘zbekiston makolalarini nashr ettirdi. Bundan tashqari domla yangi Milliy komusining yaratilishida ham o‘zining beminnat xissasini ko‘shdi. A.A.Abduazizov Qomusning 1-jildidan to 7-jildi (2000-2004 yillar) gacha 25 "Tilshunoslik” sohasi bo‘yicha ilmiy maslahatchi sifatida qatnashib, 6-jilddagi "Morfofonologiya" sohasiga oid materiallar domlaning kalamiga mansub. Bundan tashqari domla 1999-2007 yillar orasida Respublikamizda chop etiladigan bir necha nufuzli ilmiy jurnal va to‘plamlarda taxrir xay’ati sifatida faoliyat olib borganlar, jumladan, „Vestnik NUUz", „Til va adabiyot ta’limi", «Prepodavaniye yaziki i literaturi", "Inostranniye yaziki v vuzax Uzbekistana" va boshkalar. Eng kuvonchlisi, ustozning 1973-1980 yillar mobaynida "Obshyestvenniye nauki za rubejom. Seriya yazikoznaniye. Institut nauchnoy informati AN SSSR" jurnalida xam taxrir hay’ati azosi sifatida qatnashganligidir. Bunday sharafga O‘zbekistondan sanoqli olimlargina sazovor bo‘lgan. U 1996 yilda "Amir Temur yili" munosabati bilan soxibqiron xayoti va faoliyatining xorijda o‘rganilishiga doir Respublika nashriyotida maqolalar e’lon qildi. Hattoki, Italiyaning Komo orollaridagi Beladiyo shaharchasi kutubxonasidan turk tarixchisi Mustafo Alining Amir Temurning 2 ta "Sohibqiron” va “Sohibi zuhur" unvoni borligi xaqidagi asarini topish Abduzuhur Abdumajidovichga nasib etdi. Download 3.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|