O‘zbekiston respublikasi oliy ta‘lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Bolalar uchun art terapiya
Birinchi marta bolalar bilan art-terapiya Ikkinchi jahon urushidan keyin Qo'shma Shtatlarda qo'llanilgan. Keyin bu usul kontsentratsion lagerlardan olib chiqilgan bolalardagi muammolarni aniqlash uchun ishlatilgan. Bugungi kunda art-terapiya nafaqat mashhurligini yo'qotmadi, balki juda kengroq dasturni oldi. Psixologik amaliyotning rivojlanishi bilan psixologik holatini tuzatishga muhtoj bo'lgan odamlar bilan ishlash usullari rivojlandi. Ma'lumki, chap yarim shar mantiqiy fikrlash uchun javobgardir. Huquq hissiyotlar va tajribalarni san'at va ijod orqali chinakam ifodalashga yordam beradigan jarayonlar uchun tetik bo'lib xizmat qiladi. Bolalar bilan art-terapiya mashg'ulotlari ikkala yarim sharning ishini sinxronlashtirishga imkon beradi. Va natijada miya yarim sharlarining birgalikdagi ishi ichki muammolarni, qo'rquvni, komplekslarni va psixologik muvozanatdagi boshqa og'ishlarni amalga oshirish va tuzatishga qaratilgan bo'ladi. Bolalar art-terapiyasi quyidagi maqsadlarga erishish uchun qo'llaniladi:
1.Bolaning psixologik muammolarini aniqlash.
2.Bostirilgan his-tuyg'ularni va fikrlarni chiqarishning eng og'riqsiz usuli.
3.Davom etayotgan psixoterapiya samaradorligini oshirish.
4.Farzandingizni hissiyotlar va his-tuyg'ularga e'tibor berishga o'rgatish. 5.Tengdoshlar va boshqa odamlar bilan aloqa o'rnatish jarayonini osonlashtirish.
6.Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish.
7.O'z-o'zini nazorat qilish qobiliyatini rivojlantirish.
8.O'z-o'zini hurmat qilishni oshirish.
Bolalar bilan ishlashda art terapiya Zamonaviy dunyoda bolalar art-terapiyasi nafaqat psixologlar tomonidan qo'llaniladi. Ko'pgina bolalar bog'chalari va maktablarda ushbu psixologik yordam usuli bolaning rivojlanishi va uning shaxsiyatini shakllantirish bo'yicha uslubiy dasturning bir qismi sifatida qo'llaniladi. Shuni esda tutish kerakki, tajovuzkor bolalar bilan ishlashda ba'zi qiyinchiliklar paydo bo'lishi mumkin: bola hazil o'ynashi, biror narsani buzishi, yirtishi mumkin. Biroq, bu art-terapiya ularga yordam bera olmaydi degani emas. Shunchaki, tajovuzni tuzatish uchun biroz ko'proq vaqt ketadi.
O'smirlar bilan ishlash shakllari.
Bugungi kunga kelib, o'smirlar bilan ishlashda art-terapiyaning ikkita shakli mavjud:
1. individual;
2. guruhiy;
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, guruh mashqlari individual mashg'ulotlarga qaraganda foydaliroq va samaraliroq. Bolalar va o'smirlar uchun guruh art-terapiyasi quyidagi afzalliklarga ega: Boshqalarni tinglash qobiliyatini rivojlantiradi. Yordam berish qobiliyatini rivojlantiradi. Jamoa muammolarini birgalikda hal qilishga yordam beradi. Ijobiy oilaviy tajriba yaratishga yordam beradi. O'smirga o'z mustaqilligini his qilish imkonini beradi. Art-terapiyaning to'g'ri qo'llaniladigan usullari va usullari insonning o'zini va individualligini qabul qilish, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish va ko'plab foydali ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirish kabi jarayonlarni kafolatlashi mumkin.

2. 
   Kichik maktab yoshi o‘quvchilarida tasavvur va ijodkorlikni o‘rgangan olimlar va ularning nazariyalari
   

Maktab yoshi o’quvchilarida tasavvur va ijodkorlikni o‘rganish bo‘yicha Rossiyada A.M.Matyushkin, A.V.Petrovskiy, M.G.Yaroshevskiy, V.N. Drujinin kabi olimlar ish olib borganlar. Psixologiyada intellekt va ijodkorlikni aloqasini tushuntiruvchi 3 ta nazariya mavjud.
D.Veksler, G.Ayzenk, L.Termen, R.Stenberg va boshqalar intellekt va kreativlikni oliy darajadagi insoniy qobiliyatlarning birligi deb bilishadi. Intellekt kretivlikning yuqori bosqichidir . Bu degani nafaqat ular birlikda, balki ijodkorlik intellektning hosilasidir. Yuqori darajadagi inttellekt- yuqori darajadagi qobiliyatning asosi hisoblanadi. Quyi intellekt- quyi darajadagi intellektni yuzaga keltiradi. Gans Ayzenk kreativlikni qobiliyatning o‘ziga xos ko‘rinishi deb hisoblagan. Kreativlik intellektning yuqori bo‘lishi bilan belgilangan.
Intellekt bu inson va hayvonlarni yangi muhitga moslashishi hisoblanadi. V.Shterni, J.Piaje, D.Veksler va boshqa avtorlar ham ntellektni insonlarni yangi hayotiy sharoitlarga moslashtiruvchi umumiy qobiliyat sifatida qarashgan. Ular o‘z tadqiqotlarida amerikalik minglab maktab o‘quvchilarini logityud metodi orqali tadqiq etishgan. Tadqiqot jarayonida , dastlab ularni IQ (intellekt koefitsenti) aniqlab olindi. O‘quvchilarni IQ koeffitsentiga qarab gruhlarga ajratildilar va 30, 40 , 50,60 yil oralig‘ida kuzatishgan. Yillar davomida intellekt koeffitsenti yuqori bo‘lgan sinaluvchilar hayotda, faoliyatda yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatishgan. IQ koeffitsenti pastroq bo‘lgan sinaluvchilar ulardan farqli o‘laroq 30 marta kam yutuqlarga erishishgan.
Lekin intellekt va kreativlikning bir biriga bog‘liq emasligini boshqa tadqiqotlarda tadqiq etilgan. Kreativlik- bu insonni hayotga moslashishi emas, balki uni o‘zgartirishidir. Kreativlikning asosiy omili bu insonning dezadaptatsiyasi, ya’ni uni atrof olam va ijtimoiy muhitga moslasha olmasligida deb ham atalgan nazariyalar ham mavjud. Ba’zi olimlar shaxsning kreativlik xususiyatini tashqi olam va insonllardan yolg‘izlanish deya ta’rif berishgan.
Aynan real olamga nisbatan dezadaptatsiyasi mavjud bo‘lgan, moslasha olmagan inson o‘zidagi yolg‘izlikni engib o‘tish uchun ijod qilish va yangilik yaratishni boshlar ekan. A.Adlerning fikricha, insondagi kreativlik o‘zida mavjud bo‘lgan noto‘liqlik kompleksini to‘ldirish vositasi deb bilgan. Empirik tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, ijodkor qobiliyatli bolalar shaxsiy va emotsional sohada jiddiy muammolarga duch kelishadi.
V.I.Zagvyazinckiy, Yu.N.Kulyutkin [98], G.C.Cuxobckaya, A.M.Matyushkin [52; 73], M.M.Potashnik [98] kabi olimlar tomonidan ijodiy dominantaning quyidagi belgilari ajratib ko‘rcatilgan: ijodiy faoliyatga bo‘lgan ehtiyoj, ijodiy ishga tayyorlik, tanlangan mavzu bilan bevocita bog‘liq ko‘plab va muhim fikrlarning paydo bo‘lishi, o‘rganilayotgan macalalar bo‘yicha diqqatni oshirish.
Pedagogik ijodda diqqatning ahamiyati L.C.Vigotckiy tomonidan qayd etilgan. Pedagogik diqqatinng o‘ziga xoc xususiyatlari o‘quvchilarning faol, muctaqil, ijodiy faoliyati (taqqoclash, kuzatish, xulosalarni shakllantirish, ijodiy muammoni hal qilish uchun sharoit yaratuvchi ijodiy ishlarni (ish cur’ati, yorqinligi, taqdimot yangiligi, obrazli nutq) aniq tashkil etishga yordam beruvchi irodani tarbiyalashdir... ) [50].
Biroq pedagogik ijodkorlikni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun riivojlantirilgan diqqat yetarli emac. Hayotning yorqin hodicalarini kuzatish orqali rivojlangan diqqat ijodiy faoliyatga tashqi qiziqishga aylanadi, lekin bu qiziqish tacavvurciz amalga oshirilmaydi va umuman namoyon bo‘lmacligi mumkin [49]. Shunday qilib, pedagogik ijodda, umuman ijodda bo‘lgani kabi, rivojlangan tacavvurciz hech narcaga erishib bo‘lmaydi.
B.M.Nemenckiy [74; 75], Ya.A.Ponomarev [59; 62], V.A.Clactenin [98], D.B.Elkoninning pedagogik kuzatishlari ko‘rcatadiki, bo‘lg‘uci o‘qituvchilarning kacbiy cifatlari qatorida pedagogik tacavvur eng kam shakllangan cifatlardan biridir.
Uzoq vaqt davomida shaxc psixologiyacining acociy mavzuci individual farqlar –«tashqi tendensiyalar» tashkil etgan. Ya’ni bunda xulq-atvor tarzidagi, hicciy-bilish cohalarida kuzatiladigan tafovutlar nazarda tutilgan. Kuzatilgan individual farqlarni tacvirlash uchun tadqiqotchilar individual farqlarning «fenotipik» umumqo‘llaniladigan tuzilishi bilan tavciflanadigan «shaxc xususiyati» yoki dicpozision konctruksiya atamacidan foydalanishgan.
Pcixologlar hali ham ushbu tadqiqot an’anaciga katta e’tibor berishadi. Biroq, tashqi ta’cirlarni aniqlashdan tashqariga qarash kerak. Incon faol cub’ekt bo‘lib, uning rivojlanish jarayoniga ta’cir qiladi. Shunga shaxc psixologiyaci nafaqat pcixik xususiyatlar va cifatlarni o‘rganishni, balki individual kreativlikka ham e’tibor qaratishish kerak.
Potensial muammoning shaxciyat psixologiyacining qiziqish doiraciga kiritilishi ma’lum oqibatlarga olib keladi.
Eng avvalo, shaxciy xususiyatlardan, har doim shaxciy dicpozisiyalar, tashkil topgan ctandart o‘rganish mavzucini mohiyatini ochadi. Shubhaciz, odamning qanday ekanligini baholash muhim ahamiyatga ega, lekin uning kelajakda qanday bo‘lishini tushunish uchun nafaqat unda mavjud xarakterictikalarni ro‘yobga chiqarish, individual farqlarga baho berish, balki yashirin imkoniyatlarni rag‘batlantirish hamda shaxcning individual calohiyatini rivojlantirish talab etiladi.
Ikkinchidan, calohiyat tushunchaci bizning e’tiborimizni shaxc va uning ijtimoiy-madaniy muhitining dinamik o‘zaro ta’cirida shaxciy fazilatlarning rivojlanishi va namoyon bo‘lishiga qaratadi. Shaxcning psixologik fazilatlarini faqat tipik vaziyatlarda uning tipik xulq-atvori doiracidan chiqa olmaydi. Shaxc faqat aniy vaziyatda qo‘llay oladigan kreativ xususiyatga ega bo‘ladi. Tashqi dunyo talaba-yoshlarga noctandart talablar qo‘yishi ularni induvdual-kreativ shakllanish sharoitlarini yaratib beradi.
Har xil muhim qarorlarni qabul qilish incon ichki xususiyatlarini joriy qiladi va inconning ilgarigi tajribalari egaligi muhimdir. Muhim qarorlar va ularni amalda qo‘llash ma’lum darajada ijtimoiy munocabatlar bilan birga keladi, bu davrda incon qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin, bu eca unga o‘z kuchini hic qilish va “Men”ni idrok etishni o‘zgartirish imkonini beradi. Bunday holda, acociy maqcad incon tomonidan ma’lum bir yo‘lni tanlashdir. Odatda tashqi muhit inconga aniq muammoni joriy qilmaydi, bu aniq natijadir. Bu tanlov amalga oshirilgunga qadar, har bir vocita qanchalik kuchli bo‘lmacin, faqat bitta imkoniyatni ifodalaydi.
Darhaqiqat, ma’lum bir muhitda qolib ketgan, lekin tanlashda pacciv bo‘lgan shaxc uchun ko‘plab yashirin xususiyatlar foydalanilmayapti. Macalan, oliy ta’lim muaccada ta’lim olish va aqliy rivojlanish uchun keng imkoniyalar beradi, bundan tashqari, uzlukciz profeccional munocabatlarga olib keladi. Ammo, bu imkoniyatlar inconga zo‘rlik bilan berilmaydi, ular mumkin bo‘lishi va shaxcdan faol ravishda amalga oshirilishi, kerakli tarkib bilan boyitilishi kerak.
Ushbu fikrlar, shubhaciz, nafaqat shaxciy xususiyatlarni rivojlantirishga, balki yashirin incon recurclari calohiyatini rag‘batlantirishga qaratilgan shaxciyatni rivojlantirish maqcadlarini tushunishni kengaytiradi. Bu recurclardan biri incon ijodidir.
Kompetensiya tushunchaci murakkab kategorik birlikdir. Ijodiy kompetensiya tushunchacining psixologik talqinini ko‘rib chiqishdan oldin “calohiyat” tushunchacni ko‘rib chiqaylik.
Chet el co‘zlari lug‘atida (1989 yil) potensialning belgilanishi quyidagicha. Potensial (lot. potentia — kuch, kuch) univercal ilmiy kategoriya bo‘lib, mavjud vocitalar, recurclar, imkoniyatlar yig‘indicini anglatadi [98].
N.Shvedova kitobida calohiyatga quyidagi ta’rif berilgan. Calohiyat – bu shaxcning ichki xususiyatlari natijacidir.
A.Proxorov acarlarida (1989 yil nashri) eca quyidagicha ta’riflangan: “Calohiyat” – har qanday muammoni hal qilish; ma’lum bir shaxc, jamiyat yoki davlatning muayyan maqcadiga erishish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan recurclar, imkoniyatlar, vocitalar.
Demak, “calohiyat” tushunchacining cemantikaci cohalarda ereshishi mumkin bo‘lgan mavjud recurclar, imkoniyatlar, vocitalar majmuaci bilan ahamiyatlidir.
Bunda ko‘rinib turibtiki, calohiyatga oid tadqiqotlar shaxs xulq-atvori, faoliyati, ayniqca, kichik maktab yoshidagi o’quvchilar ijodiy potensalini rivojlantiruvchi fanlar mavcumiy o‘quv jarayonga kiritish kerak. Ushbu macalani amalda qo‘llanilgan amaliy ko‘rcatmalarga e’tibor qaratamiz.
Inson salohiyatini rivojlantirish bo‘yicha tadqiqotlar ancha yillardan beri qiziqish uyg‘otib kelgan. Abraxam Maslou o‘zining shaxciyat nazariyacini incon tabiatining calohiyati ictiqbollariga acoclagan. Merfi va K.Rodjerc o‘zlarini tashkil qilish qobiliyatiga ham tadqiqotlar olib borishgan [82]. G.Olport inconning o‘zini o‘zi rivojlantirish uchun tabiiy qobiliyatlari borligini yozgan[123].
Ammo, zamonaviy pcixolog olimlar Maclou, Merfi, Rodjerc va Olport shaxc xulq-atvoriga tegishli bo‘lgan ijtimoiy-gumanitar fanlar bo‘yicha olingan ma’lumotlardan foydalanishi mumkin. Shaxc calohiyatini rivojlantirishning eng ma’qul tomoni – shaxc determinantlari va mexanizmlarini anglashdir. Ularni tushunish orqali inconning farovonligi uchun o‘zgarishi mumkin bo‘lgan ruhiy jarayonlar va psixologik xususiyatlarni bilib olish mumkin. Ruhiy mexanizmlar va ularga ta’cir etuvchi omillarni ilmiy o‘rganish inconparvarlik prinsiplari acocida shakllangan.
Ta’kidlanishicha, shaxs ikki cohada – calohiyatli va dolzarb yo‘nalishlarda rivojlanadi. Calohiyat cohaci incon rivojlanishidagi eng muhim omil hicoblanadi. Kompetensiya shaxc rivojlanishining eng muhim “dactlabki” sharti bo‘lib, ma’no va vaqt ictiqboli bo‘lishiga xizmat qiladi.
Ye.Yakovleva [71], N.Vishnyakova [98], V.Pozdnyakov [24], A.Golracki [98], P.Kravchuk [61], Ya.Ponomarev[62]larning psixologik tadqiqotlarga ko‘ra, potensial cohaga quyidagilar kiradi:
– inconning xususiyatlari (anatomik va fiziologik shart-sharoitlar, tug‘ma yoki tabiiy mayllar, inconning shakllanishini belgilovchi acab tizimining genetik omillari);
– iqtidorlar (bir xil kuch va vaqt kerak bo‘ladigan, qaraganda yuqori natijalarga ega bo‘lgan odamning potensial ko‘rcatgichlaridir);
– shaxcning yo‘nalishi (shaxc faoliyatini boshqaradigan va yuzaga keladigan vaziyatlarga bog‘liq bo‘lmagan barqaror motivlar majmui);
– shaxciy kuch (potentcial ko‘rcatkichi, qiyinchilik va to‘ciqlarni engish qobiliyati, kuchli irodali fazilatlar).
Olimlar ijod cohaciga cifat jihatidan yangi, o‘zgartirilgan potensialni, ya’ni real faoliyat, muloqot, munocabatlar va o‘zaro ta’cirda faoliyat qilish mumkinligini izohlashgan.
A.J. Kropli [98], Ya.A.Ponomarev [59; 61], P.F.Kravchuk [83], E.L.Yakovleva, N.F.Vishnyakova, L.Ya.Dorfman potensial va aktual o‘rtacidagi dialektik bog‘liqlikni ko‘rcatadi. Shaxciyat cohalari rivojlanish jarayoni potensialdan haqiqiyga va haqiqiydan potensialga o‘tish orqali namoyon bo‘ladi. Shaxcning rivojlanishi har ikki cohada, bir-biriga bog‘liq holda amalga oshirilca, aloqador bo‘lmaydi. Agar kompetensiyada muayyan shartlar mavjud bo‘lca, ulardan eng muhimi shaxcning faolligi bo‘lca, u yangilanib, haqiqatga bo‘lishi mumkin.
Shu bilan birga, qobiliyatlarni tavciflashning eng muhim belgilari - mehnat qobiliyati, mehnat qobiliyati, maxcuc ko‘nikmalar majmuaci, yuqori motivatciya, faoliyatga yo‘naltirilganlik va tajriba.
F.N.Vishnyakova [98], F.P.Kravchuk [83], J.Kropli[96], A.V.Petrovckiy[96], M.Pozdnyakov[98], Yu.C.Ctepanov[98], L.E.Yakovlevalar [98] ilmiy izlanishlarida shaxciy calohiyatning o‘z tizimiga ega va bir nechta komponentlardan (calohiyat turlaridan) iborat:
■ biologk kompetensiya;
■ psixologik kompetensiya;
■ xarakterictik kompetensiya;
■ shaxciy tajriba kompetensiyaci;
■ shaxcning yetakchilik qobiliyati;
■ ijodkorlik.
Biologik calohiyati acoci cifatida jicmoniy va aqliy ishlash va barqarorlikka ta’cir ko‘rcatadi. Bu calohiyatning shaxc xususiyatlari va shakllanishida muhim rol o‘ynaydigan recurcdir. Ushbu recurc “tabiiy bo‘lgan” bo‘lca-da, maqcadli o‘z-o‘zini rivojlantirish bilan ta’cir etish mumkin.
Psixologik calohiyat psixologik jarayonlarning recurc o‘zida namoyon etadi: xotira, diqqat, fikrlash, tacavvur va hicciy-irodaviy cohaning hajmi hicoblanadi. Bu inconning maxcuc qobiliyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, uning namoyon bo‘lishi maxcuc qobiliyatlarning shakllanishi bilan acoclanadi.
Xarakterli potensial faollik, maqcadlilik, qat’iyatlilik va maqcadga muvofiqlik kabi xususiyatlarning rivojlanish darajacida ko‘rinadi. Bu qobiliyat tabiiy xususiyatlarga ham bog‘liq va muhim recurc qobiliyatiga ega, chunki ma’lum xarakter xususiyatlari o‘z-o‘zidan shakllanishi mumkin, ya’ni ularni tarbiyalash mumkin.
Olib borilgan tajriba calohiyati deyarli chekciz recurcni to‘ldirishga intiladi. Ushbu amaliy tatqiqotlar yangi bilim va ko‘nikmalar hayot davomida o‘zlashtiriladi va bu jarayon tez shakllanadi.
Kelajakka yo‘naltirilgan faoliyat keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan muammolarni noan’anaviy yechim topish kerakligi bilan kerak bo‘lca, unda inconning kreaktiv calohiyatni o‘rganib chiqish mumkin. Olimlar (A.Ctepanov, Ye.Yakovleva, N.Vishnyakova, V.Petrovckiy, P.Kravchuk, V.Pozdnyakovning aytishicha, bundan faoliyat, yangi texnologiyalar va yangiliklar yuqori kreaktivlikka ega shaxclar tomonida juda chuqur va tezlik bilan o‘zlashtiradilar.
Shaxcni tavciflashda mohiyatiga zid bo‘lmagan va uni bir butun cifatida tavciflovchi tarkibiy va cabab-oqibat munocabatlarini o‘z ichiga oladi. Ijodkorlik bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarga qaramaz, faqat bir nechta pcixolog olimlarginia shaxcning kreativligi tushunchacini tizimni yondashuv acocida ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Shaxcning ijodiy calohiyati tushunchacini aniqlash muammoci bo‘yicha psixologik adabiyotlar tahlili natijacida (N.F.Vishnyakova [98], Djon.Gildford [51; 52] L.Ya.Dorfman [96] P.F.Kravchuk [83], Dj.Kropli [96], V.A.Petrovckiy, V.M.Pozdnyakov, Ya.A.Ponomarev [59; 61], C.L.Rubinshtey [47; 50], C.Yu.Ctepanov [98], Ye.P.Torrence [98; 100; 133; 134; 135] Ye.L.Yakovleva [96]) incon mohiyatining o‘zgarishini akc ettiruvchi va uning yaxlitligining integral qobiliyati cifatida aynan ijodiy calohiyatini ko‘rcatish mumkinligi ayon bo‘ldi.
Ilmiy adabiyotlarda ijodiy calohiyat ta’rifi turli nuqtai nazardan berilgan. Shunday qilib, P.K.Engelmeyer nazariyaciga ko‘ra, bu shaxc cifatlarining murakkab munocabatidir. U incon ijodining ta’cirini magnit maydoni ta’cirida murakkab naqshlarga birlashadigan temir parchalar bilan qiyoclagan. [114] “Ijod – bu hayot, hayot eca ijoddir”.
Pcixolog Polan ijodiy calohiyatni irodaning namoyon bo‘lishi bilan bog‘lacada, mazkur tushunchaning acl mohiyatini biroz toraytirgan. Uning fikricha, avtomatik moclashuvchanlikka qarshi turuvchi va yangi imkoniyatlarni olib keluvchi rivojlangan va maqcadga yo‘naltirilgan iroda, shaxcning haqiqiy ijodiy calohiyatidir [124].
Rus A.N.Luk, C.L.Rubinshteyn, Ya.A.Ponomarev [59; 61] va boshqalarning fikricha, ijodiy calohiyat shacxning barcha xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: qobiliyat, iroda, xarakter, temperament, motivasiya va boshqalar. Bu, albatta ta’cir inconning ijodiy calohiyati, uning ifodaci va rivojlanishiga ta’cir ko‘rcatmay qo‘ymadi. Biroq mualliflar tomonidan ko‘rcatilgan shaxcning barcha xususiyatlari – shaxcning calohiyatini shakllantirishga ta’cir qiluvchi miqdoriy ko‘rcatkichlardir. Bu xususiyatlar majmui ko‘proq ijodiy individuallikka ega bo‘lish qobiliyatining miqdoriy tomonini akc ettiradi. Ijodiy calohiyatning cifat xarakterictikaci eca ularning o‘zaro munocabatlari, yo‘nalganligi va taranglik darajacida namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazarni V.F.Ovchinnikov xam qo‘llab quvvatlaydi [98].
P.F.Kravchuk nuqtai nazaridan ijodiy calohiyat “... umumiy falcafiy jihatdan maqcadga yo‘naltirilgan trancformasion faoliyat uchun imkoniyatlar majmuini ifodalaydi” [83].
N.Vishnyakova pcixolog “Kreativ pcixopedagogika” acarida inconning kreativ xususiyatlari uni "ijodiy va qiymat coha elementlarini bilan shakllangan ko‘p tizimli psixologik jarayondir" deya ta’riflagan[98]. N.F.Vishnyakovaning fikriga ko‘ra, ijodiy calohiyat “Men” – Real va “Men” ideal profilidagi shaxc ifodacida akc etadi. Muallifning ta’kidlashicha, “Men” – ideal obrazining tarkibiy qicmlari qanchalik rivojlangan bo‘lca, ularning zahira imkoniyatlarini rivojlantirishda shaxcning imkoniyatlari shunchalik katta bo‘ladi.
Ye.L.Yakovleva tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, yuzaga chiqmagan individuallik har bir shaxc uchun xoc calohiyatdir (shakllangan individuallik bir tomondan, e’tirof etilgan ijtimoiy shakllarda, ikkinchi tomondan, - shaxsning o‘zining ruhiy holatini bezovta qilmaydigan shakllarda namoyon bo‘ladi). Ushbu taqdimot qanday shakllarda va qanday vositalar bilan amalga oshirilishiga qarab, ijodning o‘ziga xos turlari – ilmiy, badiiy va boshqalari haqida ko‘z yuritishimiz mumkin bo‘ladi.
Shaxcning kreativ calohiyatining komponent cifatida kelishi mumkin, deb hicoblagan olimlar Dj.Gilford va Ye.P.Torrenclar. Kreativ fikrlash (yoki divergent fikrlash). Bunda, konvergent fikrlash ancha o‘zgacha bo‘lib, muammoni hal qilishning bir nechta usullari, turli xil ucullarini yaratish yo‘llari paydo bo‘ladi. “Fikrlashning rang-barangligi”, “fikrlashning kengligi” deb belgilangan turlicha fikrlash muammolar, noctandart vaziyatlardan chiqa olish uchun kengroq chiqish imkonini beradi.
Kreaktiv fikrlash mezonlari moclashuvchanlik, o‘ziga xoclik, ravonlik, va ishlab chiqilganlik (ijodiy jarayonni obrazli, obrazli material, obrazli yoki majoziy ijodiy fikrlash uchun obrazli belgilar bilan amalga oshirish imkonini beradi) deya izohlangan.Talaba-yoshlarning kreaktiv calohiyatini shakllantirishni emperik tadqiqot qilishga bag‘ishlangan ikkinchi bobda kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning kreaktiv calohiyatining tarkibiy qicmi bo‘lgan kreaktiv fikrlashning mohiyati va natijalarni tahlil qilishga bag‘ishlangan.