O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi urganch Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti biologiya yo’nalishi

Volvoksnamolar qabilasi— Volvocales
Bu qabilaga mansub suvo’tlar bir hujayrali yoki koloniyali organizmlar bo’lib, plankton holda yashaydi. Ular faqat palmelloid holatidagina harakatsiz shilimshiq koloniya shaklida bo’ladi. Bu qabila 2 oilaga bo’linadi:
Xlamidomonadadoshlar—Chlamidomonadinaceae Volvoksdoshlar— Volvocaceae. Xlamidomonadadoshlar oilasining tipik vakili sifatida xlamidomonada (Chlamidomonas) bilan tanishamiz.
Buni hoyatda sodda tuzilgan, harakatchan, noksimon yoki dumaloq cho’ziqroq suvo’t bo’lib, tabiatda keng tarqalgan.Xlamidomonadaning turlari ko’lmak va halqob suvlarda, ariqlarda, xususan, organik moddalarga boy hovuzchalarda, ba’zan, akvariumlarning devorlarida yashaydi. Jinssiz yo’l bilan juda tez ko’payadi, natijada, u yashagan suv, ko’pincha, yashil tus oladi.
Xlamidomonadalar yashil suvo’tlarning bir hujayrali va harakatchan vakillariga tipik misol bo’la oladi. Xlamidomonada hujayrasi po’st, protoplazma, xromatofor va markazda o’rnashgan bitta yadroga ega.
Hujayra po’sti, protoplazmaga zich yopishgan pektindan iborat. Hujayrasining ostki tomonida yirik kosachasimon va kesik holda taqasimon xromatofori bor. Xromatoforida pirenoidi bo’ladi. Pirenoidda assimilyatsiya mahsuloti — kraxmal to’planadi. Hujayrasining oldingi tomonida protoplazma ichida ikkita tebranuvchi vokuola joylashgan. Old tomonida blefaroplastga birikkan ikkita teng xivchini, xromatofor uchida esa stigma deb ataluvchi kichik qizil ko’zcha joylashgan.
Xlamidomonada jinssiz va jinsiy yo’l bilan ko’payadi. Jinsiy ko’payish jarayoni ko’pincha kechasi bo’ladi. Jinssiz ko’payish oldidan uning xivchinlari yo’qoladi, po’sti ivib, shilimshiqlanadi, protoplasta bo’yiga qarab 2—4 ga yoki 8 ga bo’linadi. Bola hujayralar, xivchinlar hosil qilib, ona hujayra ichidan suvga chiqib, suza boshlaydi. Bular zoosporalar deb ataladi.
Zoosporalar o’sib, po’stga o’ralib, voyaga yetgan xlamidomonada individiga aylanadi va bo’linishni davom ettiradi. Xlamidomonadaning har qaysi zoosporasi zoosporangiyga aylanadi.
Noqulay sharoitda, kislorod va namlik yetishmasligi sababli, xlamidomonadalar xivchinlarini yo’qotib, harakatdan to’xtaydi, po’sti shilimshiqlanib, parda hosil qiladi, hujayra atrofini o’raydi. Xlamidomonadalarning hujayra protoplasta bo’liiishi va shilimshiqlangan bola hujayralarning harakatlanmasligi natijasida, yashil hujayralar uyumi hosil bo’ladi. Ulardagi bu holatga palmelloid holat deb ataladi. Palmelloid holatida xlamidomonada hujayralari uzoq muddatgacha noqulay (suvsiz, quruq) sharoitga chidaydi. Qulay sharoitga tushishi bilan hujayrasi rivojlanib, xivchinlar hosil qiladi, harakatlanadi,o’sadi va ko’payadi.
Xlamidomonada sovuq tushishi va namlik kamayishi bilan jinsny ko’payishga o’tadi. Jinsiy ko’payish xlamidomonadaning turlariga qarab, har xil: izogamiya, geterogamiya va oogamiya tipida bo’lishi mumkin.
Jinsiy ko’payishda gametalar yoki jinsiy hujayralar hosil bo’ladi. Gametalar vegetativ hujayralardan yoki zoosporalardan faqat o’zining kichykligi va gametangiy deb ataladigan ona hujayra ichida hosil bo’lishi bilan farq qiladi. Gametangiyda 8—16—32—64 gacha gameta hosil bo’ladi.
Xlamidomonadaning jinsiy ko’payish jarayonida suvo’tlar uchun xos bo’lgan jinsiy ko’payishning hamma tipini kuzatish mumkin. Uning ba’zi turlarida qo’shiluvchi gametalar tashqi belgilari bilan bir-biridan aslo’farq qilmaydi. Bu gametalarning qaysisi erkak va qaysisi urg’ochi gameta ekanini hech ajratib bo’lmaydi. Ana shunga izogamiya deyiladi. Ba’zi turlarida qo’shiluvchi gametalar tashqi belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Shularning kichigi mikrogameta, kattasi esa makrogameta deyiladi.
Gametalar xivchinlari bilan bir-biriga qo’shiladi. Protoplastlarining qo’shilishidan xivchinsiz zigota hosil bo’ladn. U, ikki qavatdan iborat po’stga ega bo’lib, ma’lum vaqtgacha o’zidagi zapas oziq moddalar hisobiga tinchlik davrinn kechiradi. Tinchlik davr tugagach, zigota rivojlanib, dastlab reduksion bo’linadi, uning hosilalari, o’z navbatida, ikkitaga bo’linadi, iatijada, po’st ichida to’rtta zoospora hosil bo’ladi.
Xlamidomonada zigotasining dastlabki reduksion bo’linishidan hosil bo’lgan harakatchan davri doim gaploid fazada, faqat zigotasigina diploid fazada bo’ladi. Xlamidomonadaning taraqqiy etish tarixi rus olimi I. N. Gorojankin tomonidan batafsil o’rganilgan.
Bu suvo’tlarga eng sodda, ko’pincha bir xujayrali yoki koloniya bo’lib yashaydigan organizmlar kiradi. Kamdan - kam holda ko’p xujayrali, ipsimon shakillari ham uchraydi. Ko’k - yashil suvo’tlarining to’daqi ko’pincha shilimshissa o’ralgan bo’ladi. Bularning nomi o’ziga xos rangiga harab byerilgan. Ularning xujayrasida har xil pigmentlar: xlorofill, fikotsian, karotin va ayniqsa fikoyeritrin bo’lib, ularning o’zaro’nisbati turlicha bo’lganligidan har xil rang hosil qiladi. Ularning xujayrasi ovval, sharsimon, ustinsimon va boshqa shakilarda bo’ladi. Хujayralari tashsi tomondan ba’zan juda shilimshislanuvchi pektinli yupsa po’st bilan o’raladi. Хujayralarning ichki moddaqi bo’linmagan. Shuning uchun uning yadrosini ham, plastidaqini ham ko’rib bo’lmaydi. Lekin protoplazma ikki xil pigment bilan bo’yalgan tashsi va xromotin modda tutuvchi rangsiz ichki (markaziy tana deb ataluvchi) savatdan iboratligini ko’rish mumkin. Ko’k - yashil suvo’tlar vegetativ va jinssiz ko’payadi. Koloniya bo’lib, yashaydigan vakillarida koloniyaning bo’linib ketishi kuzatiladi. Ular jinsiy yo’l bilan ko’paymaydi, ba’zan spora hosil silishi kuzatiladi. Bunda oddiy vegetativ xujayralar sporaga aylanadi. Sporalar ko’payishi uchun emas, balki turni noqulay sharoitidan saslash uchun xizmat qiladi. Bu suvo’tlar butun yyer yuziga tarqalgani bo’lib, chuchuk va sho’r suvlarda yashab, plankton, bentos hosil bo’lishida ishtirok etadi. Planktonda juda tez ko’payib, suvni ―gullatib‖ yuboradi, natijada suv ichishga yarossiz bo’lib soladi. Ko’k- yashil suvo’tlarining o’ziga xos vakillaridan biri ossillyariyadir. Bular ko’pincha Markaziy Osiyoda aris bo’ylarida, tog` darayolaridagi toshlarda uchrab, ko’kish shilimshis dog` hosil qiladi. Ko’k- yashil suvo’tlarining yana bir vakili nostok bo’lib, u tezohar toza suvlarda yashaydi. Markaziy Osiyo’sharoitida u ko’pincha tog` daryolaridagi toshlarda, kamdan- kam zax yyerldarda uchraydi. Nostok koloniya bo’lib, yashaydigan suvo’ti bo’lib, uning ilonizi shaklidagi ipchalari o’z atrofida juda ko’p shilimshis to’plab, tuzlangan pomidorga o’xshash bo’lakcha hosil qiladi.
Ko’k- yashil suvo’tlarining yana bir vakili nostok bo’lib, u tezoqar toza suvlarda yashaydi. Markaziy Osiyo’sharoitida u ko’pincha tog` daryolaridagi toshlarda, kamdan-kam zax yerldarda uchraydi. Nostok koloniya bo’lib, yashaydigan suvo’ti bo’lib, uning ilonizi shaklidagi ipchalari o’z atrofida juda ko’p shilimshis to’plab, tuzlangan pomidorga o’xshash bo’lakcha hosil qiladi. Diatom suvo’tlar - Diatomeae. Diotom suvo’tlarini 5 mingga yaqin turi mavjud. Ular bir xujayrali va koloniya bo’lib yashaydigan organizmlaridir. Bularni xujayrasini shakli juda xilma - xil: yumalok, tayoschasimon, uchburchak va xakozo’bo’ladi. Diatom suvo’tlar sinfining eng xaraktyerli belgisi xujayrasi po’stining tuzilishidir. Хujayra po’sti pektindan tuzilgan bo’lib, tashsi tomonidan yaxlit kremniy pansir (salson) bilan o’ralgan. Pansir bir- biriga teng bo’lmagan ikkita palladan iborat. Pallalar shunday joylashganki, suticha sopsog`i singari biri ikkinchisini o’rab turadi. Ko’pgina xujayralarning har bir pallasida tirsishsimon teshikchalar bo’lib, ular orqali protoplazma tashsi muhit bilan bog`lanadi. Kremnezem (sumtupros) shimib olgan pallalar juda pishis, sattis va ko’pincha chiroyli gulli bo’ladi. Diatom suvo’tlarining xujayrasi harakatchan bo’ladi, ular sekin sudralib yoki tirkishsimon teshikchalardan chihargan shilimshis iplar itarishi natijasida juda tez harakat qiladi. Bularni xujayralari oddiy bo’linish yo’li bilan, jinsiy va jinsiz usullarda ko’payadi. Diatom suvo’tlar dengiz va chuchuk suvlarda yashab, hayvonlarga ozisa bo’ladi va plankton hamda bentos jumlasiga kiradi. Dengizlarda diatomlarning protoplasti nobud bo’lgandan keyin po’sti dengiz tubiga to’planadi va bir necha million yillar davomida ulardan alohida tog` jinsi - diatomit yoki kremniy uni hosil bo’ladi. Diatomit govak, yengil bo’lganligidan undan issis o’tkazmaydigan matyeriallar, g`ovak g`isht tayyorlashda, turli metallarni shlifovka silishda va portlovchi modda
- dinamit tayyorlashda foydalaniladi. Bularni vakili sifatida pinnulyariyani ko’rsatish mumkin. Pinnulyariya ko’pincha chuchus suv xavzalarida, ko’l, daryo, soy va xovuz suvlari tubida o’sadi. Ko’k- yashil suvo’tlarining o’ziga xos vakillaridan biri ossillyariyadir. Bular ko’pincha Markaziy Osiyoda aris bo’ylarida, tog` darayolaridagi toshlarda uchrab, ko’kish shilimshis dog` hosil qiladi. Ko’k- yashil suvo’tlarining yana bir vakili nostok bo’lib, u tezohar toza suvlarda yashaydi. Markaziy Osiyo’sharoitida u ko’pincha tog` daryolaridagi toshlarda, kamdan- kam zax yyerldarda uchraydi. Nostok koloniya bo’lib, yashaydigan suvo’ti bo’lib, uning ilonizi shaklidagi ipchalari o’z atrofida juda ko’p shilimshiq to’plab, tuzlangan pomidorga o’xshash bo’lakcha hosil qiladi.
XULOSA.
Xulosalarga to’xtaladigan bo’lsak, demak,
1. Suvo’tlar deyarli barcha mintaqalarda uchrar ekan. Suvo’tlarning 9 ta sinfining ham o’ziga xos o’simliklar qatoriga ega hisoblanadi. Shulardan ko’proq Teng xuvchiinli suvo'tlar sinfiga to’xtalib o’tdik.
2. Teng xuvchiinli suvo'tlarning boshqa sinflardan ajralib turuvchi jihati xromotoforlarining Teng xuvchiinli rangda bo’lishidir. Hayotiy jarayonlari turli-tumanligiga qarab, Teng xuvchiinli suvo’ttoifalar 3 ta ajdodga bo’linadi:
1) Izogeneratsimonlar - Isogenerathophyceae
2)Geterogeneratsimonlar - Geterogenerathophyceae
3) Siklosporasimonlar – Cyclosporophyceae
Izogeneratsimonlarga diktiota va ektokarpus, siklosporasimonlarga fukus kirsa, geterogeneratsimonlarga esa laminariya kiradi.
3. Dengiz qirg’oqlarida ko’p uchrovchi laminariya qishni jinsiy nasl bo’lgan o’simtalar sifatida o’tkazadi. Uning tarqalish zonasi qirg’oqdan 40m chuqurlikkacha boradi. Laminariyalardan ko’proq uchraydigani bu- barmoqsimon laminariya (laminaria digitata) hisoblanadi. Uning tallomi 1m, yelpig’ichsimon shaklga ega, lentasimon laminariya (laminaria saccharina) mamlakatimiz sharqidagi dengiz sohillarida ko’plab o’sishga moslashgan. Sohil aholisi laminariyadan oziq-ovqat maqsadlarida va meditsinada keng foydalanadilar. Shu kabi boshqa vakillari ham tabiatda muhim ahamiyatga egadir.
4.Suvo‘tlarning ahamiyati.Suvo‘tlar suvda yashovchi hayvonlarga ularning nafas olishi uchun zarur bo‘lgan kislorod gazini yetkazib beradi hamda shu hayvonlar uchun ozuqa bo‘ladi. Ularning qoldiqlari esa turli xil mineral elementlarga boy bo‘lganligi uchun xo‘jalikning turli sohalarida foydalaniladi. Suvo‘tlar o‘txo‘r baliqlar uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi, suv transporti va gidrotexnikada esa dengiz chuqurligini belgilash va boshqa masalalarda ahamiyatlidir. Oziq-ovqat sanoatida yashil suvo‘tlarning «dengiz salati» nomi bilan ma’lum bo‘lgan ulva va Teng xuvchiinli suvo‘tlarning «dengiz karami» nomi bilan ma’lum bo‘lgan laminariya kabi turlari juda muhim rol o‘ynaydi. Meditsinada davolovchi balchiqlar tarkibidagi suvo‘tlarning qoldiqlari turli kasalliklarni davolashda, yod olishda, vitamin A, B, B1, B2, C, D olishda, shuningdek Teng xuvchiinli va qizil suvo‘tlarning vakillari gijja tushiruvchi dori sifatida muhim rol o‘ynaydi.
Suv o‘tlari  suvning  xavosini  SO₂ dan tozalab, O₂  bilan boyitib turadi. Suv o‘tlari suvda yashovchi  xayvonlar  ularni  ovqat  hisoblanadi. Suv o‘tlarining ba’zi turlari odamlar tomonidan ham iste’mol qilinadi. Mas: Laminariya  - Laminaria. Dengiz karami nomi bilan mashxurdir. Laminariyaning bargiga o‘xshash qismi 50 m.gacha boradi. Shu qismi ovqatga  ishlatiladi. Laminariyada  oqsil, yog‘  va uglevodlar bor. Suv  o‘tlari  vitaminlarga ham boy bo‘ladi. Yaponiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda suv o‘tlari bilan  yer o‘g‘itlanadi. Chunki  uning tarkibida N, Vr, S,  va boshqa  birikmalar  bo‘ladi. Qizil  suv  o‘tlaridan "agar-agar" degan modda olinadi. Bu moddanimikrobiologiya praktikasida bakteriyalarni rivojlantirishda va o‘stirishda ishlatiladi. Oziq-ovqat sanoatida  esa, marmelad tayyorlashda ishlatiladi. Ba’zi Teng xuvchiinli suv o‘tlaridan sifatli yelim olinadi. Suv o‘tlaridan olingan Algin preparati  yengil ich yumshatuvchi ta’siriga ega (Alginat natriy). Sariq suv o‘tlarini qoldiqlarini "trepel" deb ataladi. Bu modda dinamit tayyorlashda va binokorlikda toshlarni pardozlashda ishlatiladi. Shuning uchun uzoq vaqt chirimaydi.