O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

O‘rta fors badiiy adabiyoti
Sosoniylar davri va arablar istilosining birinchi asrlarida Eron va O‘rta Osiyoda diniy adabiyotlar bilan bir qatorda badiiy adabiyotlar ham paydo bo‘lgan. Bizgacha yetib kelgan badiiy adabiyotlar ichida eng qadimgisi Vadgar-i Zareran (Zareran yodgorliklari) bo‘lib, unda xioniylar podshosi Arjaspning Eron podshosi Vishtasp bilan olib borgan jangi vasf qilingan. Bu kitobda parfyan tilining leksik elementlari ko‘proq uchragani uchun ba’zi olimlar uni dastavval parfyan tilida yozilgan, so‘ngra o‘rta fors tiliga tarjima qilingan deb hisoblaydilar.
Melodning VI asri oxirlariga oid «Kar-namag-i Ardaxsir-i Pabagan» “Ardashir Papakanning kornomasi” nomli tarixiy povest, o‘rta fors tilida yozilgan bo‘lib, unda parfyanlar podshosi Arshakidlar sulolasining yemirilishi va Sosoniylar sulolasining asoschisi Ardashir Papakanning (er. 224-241-y.) taxtga o‘tirishi bayon qilingan. Tarixiy-xronikal asarlar Sosoniylar saroyining kutubxonasida ko‘plab saqlangan. Shoxrux Mirzoning o‘g‘li Boysunqor tuzdirgan «Shohnoma» ham Sosoniylarning oxirgi podshosi Yazdigard III ning podsholik davri bilan tugagan. (1425-1426). O‘rta fors tilida yaratilgan xronikal asar «Hvaday-namag» (Podshohlar xaqida kitob) VIII asrning o‘rtalarida chiqib kelishi fors bo‘lgan Ibn-al-Mukaffa (721-757-y.) tomonidan arab tiliga tarjima qilingan. Afsuski, na o‘rta fors tilidagi asl nushasi va na arabiy tarjimasi bizgacha yetib kelmagan. Lekin bu asarning ayrim arabiy parchalari bizning davrimizgacha saqlangan xolos. X-XI asrlarda esa bu asarning original nushasidan mashhur arabiyzabon tarixchi at-Tabariy o‘zining «Tarix» kitobida (923-yilda vafot etgan) va eng yirik forsiyzabon shoirlardan Firdavsiy o‘zining mashhur «Shohnoma» asarida keng foydalangan. Shohnomaning mazmuni «Kornome» va «Yodgore Zareron» kitoblarining mazmuni bilan to‘la mos keladi. Xalq og‘zaki ijodi asosida munozara shaklida yozilgan Draxt-i asuriv u buz (Assuriy daraxti (palma) va bo‘z (echki) dostoni ham o‘sha davrda avval parfyan tilida yozilgan, so‘ngra o‘rta fors tiliga tarjima qilinib, forsiylashtirilgan. Kitobda echki va palma daraxti insonga qaysi biri ko‘proq foyda keltirishi haqida baxs boradi. O‘rta fors tilida yozilgan adabiyotlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklardan «Madiayn-i catrang» (Shaxmat haqida qissa), Xusrav-i Kavadan ud redag Xusrav Kabadan (Povest o xosrove Kabauane i yego panjs) va kichik matn «Abdih ud sahigih-i Sakastan» (Dikovini i dostoprimechatelnosti strani Sakastan) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin, yana ayollarning o‘rni va nikoh aqdi haqida ham kichik matnlar bor. Bundan tashqari didaktiv adabiyotlardan «Pand-noma» va «Andarznamak» larni keltirish mumkin yana «Xeskarih-i redovan» o‘smirlarning murojaatlari va «Andarz-i kodaga-n» (Bolalarga nasihat) kitoblari ham bizgacha yetib kelgan. Ushbu kitoblarda tarbiya masalalari va yurish-turish qoidalari ko‘tarilgan. Arab geografi Ma’sudiyning guvohlik berishicha Sosoniylar davrida «Oynoma» nomli bir necha ming varaqdan iborat nizom ham mavjud bo‘lib, u yuridik, xarbiy va siyosiy xarakterga ega bo‘lgan. Al-Mukaffa uni arab tiliga tarjima qilgan. Bizgacha uning ayrim arabiy tarjimalari yetib kelgan. Yana shunday muhim kitoblardan biri Madagan-i hazar dadasta-n (Ming qonun kitobi) (Kniga tisyacha ustanovleniy) bo‘lib, bu kitobda savdo, qulchilik, nikoh, sud ishlariga oid huquq masalalarini yorituvchi to‘plam ham mavjud bo‘lgan, qachon yozilgani ma’lum emas, lekin kitob mazmuniga ko‘ra bu kitob ham Sosoniylar davrida yozilgan. Shu davrda qadim hind hikoyalarini tarjima qilish ham boshlangan. Butun musulmon olami va Yevropaga ma’lum bo‘lgan «Kalila va Dimna» asari shular jumlasidandir. «To‘tinoma» ham o‘rta fors tiliga tarjima qilingan hind ertaklaridandir.