O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

NAZORAT SAVOLLARI
1. O 'sim liklar ek ologiyasiga ta v sif bering.
2. O 'sim liklar ek ologiyasi tarixiga tushuncha bering.
3. Omillar haqida umumiy tushuncha bering.
4. Y orug'lik talabiga qarab o'sim liklar guruhlarini ayting.
5. Nam lik sharoitiga qarab o'sim liklar guruhlarini ayting.
37

---

EDAFIK, BIOTIK VA ANTROPOGEN OMILLAR
T uproq qoplam i yerning m ustaqil q obig‘i (pedosfera) b o iib , u 
biosferaning energiya balansida muhim rol o ‘ynaydi. V.V Dokuchayev 
tuproqlarni yerning ustki qobig‘ini hosil qiluvchi alohida tabiiy jismlar 
deb ta ’riflaydi. Tuproqlar yuzasi tog‘jinslariga fizik-geografik muhit bilan 
organizmlaming ta ’siri ostida paydo bo'lgan. Tuproqning asosiy xususiyati 
o'simliklar organik moddalami hosil qilishini, ya’ni uning unumdorligini 
t a ’m inlash uchun sharoit yaratishdan iborat. T uproqning ana shu 
u n u m d o rlig i tufay li o 's im lik la r bem alol o 's a o lad i va quyosh 
en erg iy asidan fo y d a la n ib , yangi o rg an ik m o d d a la r sintezlaydi. 
Tuproqning tog' jinslaridan farq qiladigan b a’zi xususiyatlarini aytib 
o'tish mumkin. Bular tuproq qatlamining vertikal bir xil emasligi, ya’ni 
gorizontlarga ajralishi, tuproqning muhim botanik geografik ahamiyatiga 
ega bo'lgan bo'shliqlarida sodir bo'ladigan o'zgaruvchanlikning keskin 
nam oyon bo'lishi k ab ilard ir. T og' jinslariga xos b o 'lm ag an fizik 
xususiyatlar, suvo'tkazuvchanlik, havo o'tkazuvchanlik kabi xossalar 
mavjudligi; tuproqning o'ziga xos fizik-kimyoviy xossalariga ega bo'lishi 
ayniqsa, ustki qatlamning organik moddalarga boy bo'lishi va o'simliklar 
uchun muhim bo'lgan oziq elementlami to'plash qobiliyati; tuproqda 
juda ko'p sondagi organizmlar yashashi va o'simliklaming ildiz sistemasi 
bilan o'zaro bog'liqligi tuproqning mavsumiy dinamikasi va yil fasllarining 
o 'z g a rish i, 
ch u n o n ch i 
o 'sim lik la m in g
riv o jlan ish
fazalari, 
mikrooganizmlarning hayot faoliyati dinamikasi, ob-havo sharoiti bilan 
bog'liqligi va nihoyat tuproqning boshqa barcha xususiyatlariga bog'liq 
holda uning unumdorligi katta ahamiyatga ega. Tuproqning qalinligi ham 
muhim ekologik omil hisoblanadi. O'simliklar ildizining tarqalishiga ta’sir 
etadigan tuproq ona jinsining va tuproq osti qatlam ining joylashish 
darajasini ifodalaydi.
Tuproq faqat yuksak o'simliklar ta ’sirida rivojlanib boradi, fitosenozsiz 
(yoki umuman biosenozsiz) tuproq bo'lm aydi va faqat fitosenozgina 
tu p ro q n in g fizik va kim yoviy x o ssalarin i o 'z g a rtira d i. U ning 
unumdorligini shakllantiradi. Tuproqning yoshi oshib borgan sari uning 
tark ibid agi k a rb o n a tla r ham kam ayib boradi. Ishqoriy reaksiyasi 
ko'pincha kislotali reaksiyaga o'tadi. Organik moddalar miqdori ortadi. 
Bu o'zgarishlarning hammasi o'simliklar qoplamiga va uning turlariga 
ta ’sir etadi.
38

---

Tuproqning suv rejimi o'simliklar vegetatsiyasining ayrim davrlarida 
o'sim liklarni suv bilan ta ’minlanishi kuchayib yoki aksincha, keskin 
pasayib ketishi mumkin. Yil davom ida tushadigan yog'in bir xilda 
taqsim lanm aydi. T u p ro qn in g issiqlik rejimi jo y n in g relyefiga va 
yonbag'irlarning qiyaligiga, iqlim sharoitiga bog'liq bo'ladi.
Tuproqning havo rejimi tuproq namligi yuqori bo'lsa unda havo 
shuncha kam bo'ladi. Tuproq aeratsiyasi qancha kuchli bo'lsa, u haddan 
tashqari qurib ketadi. Kalsiy yer po'stlog'ining tuzilishida ishtirok etadi, 
ohakli tog' jinslari kalsiyga boy bo'ladi. Tuproqda fosfor, kremniy va 
organik kislotalaming kalsiyli tuzlari bo'ladi.
Tuproqning kolloid kompleksida kalsiy kolloid zarrachalar tomonidan 
o'zlashtirilgan ionlar shaklida bo'ladi H va OH erkin ionlar soni,-ya’ni 
tuproq eritmasining reaksiyasi, kolloidlarning kalsiy bilan to'yinish 
darajasiga bog'liq bo'ladi, kalsiy tuproqning kimyoviy fizik xossalariga 
va o'simliklarga bilvosita ta ’sir ko'rsatadi.