O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

Orografik omillar
Bular bilvosita omil bo'lib, o'sim liklarga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri ta ’sir 
ctmay, balki boshqa omillar orqali ta ’sir ko'rsatadi. Orografik omillarga 
dengiz sathidan balandlik, yonbag'irlik ekspozitsiyasi (quyoshga nisbatan 
joylashganligi) va qiyalik kiradi. Toqqa har yuz metr ko'tarilib borgan 
sari harorat 0,5° С ga pasayib boradi. O 'rta Osiyoda dengiz sathidan 
ko'tarilisli darajasiga qarab o'sim liklar m intaqasi ketm a-ket keladi 
(m asalan, cho'llar, adirlar, yaylovlar). O 'sim liklam ing tarqalishida 
ckspozitsiya va yon bag'irlarning qiyaligi ham katta ahamiyatga ega. 
Masalan, shimoliy yon bag'irlar janubiy yon bag'irlarga qaraganda semam 
bo'lib o'simliklar qoplamining qalinligi bilan tavsiflanadi. Janubiy yon 
bag'irlarda issiqscvar va 
yorug'sevar o'simliklar o'sadi. Yonbag'irlar 
qancha qiya bo'lsa, shunchalik k o 'p isiydi. Shunga mos ravishda 
o'sim liklar ham shuncha kam bo'ladi. Tekisliklarda ham orografik 
omillarning ta ’siri scziladi. K o'pincha chuqurliklar hosil bo'ladigan 
joylarda suv ko'p to'planadi. Tepaliklarda tuproq namligi past bo'ladi. 
Bu o'simliklaming turlar tarkibiga ta ’sir ko'rsatmay qolmaydi.
39

---

B iotik om illar
Biotik omil deganda, barcha tirik organizmlarning yashash sharoitida 
o'zaro bir-biriga nisbatan m a’lum darajada munosabatda bo'lishi, ta ’sir 
k o 'rsa tish i tushuniladi. T ab iatd a biro n ta o 'sim lik yoki hayvon 
mikroorganizm turi yakka holda yashashi, bir-biriga bevosita yoki 
bilvosita ta ’sir ko'rsatmasdan hayot kechirishi mumkin emas. O'simliklar 
qoplamini tashkil etadigan barcha o'simliklar guruhi tuproqdagi, suvli 
muhitdagi mikroorganizmlar shuningdek, hayvonlar guruhi doim o'zaro 
ta’sir etib hayot kechiradi. Biotik omillar quyidagi guruhlarga ajratib 
o'rganiladi:
1. O'simliklaming o'simliklarga ta ’siri:
2. Hayvonlaming o'simliklarga ta ’siri:
3. Mikroorganizmlaming o'simliklarga ta ’siri:
4. Yuqoridagi 3 ta organizmlarning bir-biriga ta ’siri.
Zarpechak xo'jayin o'simlikka yopishib tuproq bilan aloqani uzadi
va to 'la parazitga aylanadi. T o 'la parazit o'sim liklariga shumgiyoh 
(«orabanche»)kiradi. Simbioz o'simliklaming birgalikda yashashi liana 
boshqa o'simliklardan tayanch sifatida foydalaniladi (masalan, sharq 
ilon cho'pi - «Climatis orientalis»).