O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
osoyishtalik berdik deb o ‘zimizni ovutamiz. Ammo bularda bir oliy
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ‘lim esa undan ham o g ‘irroqdir. Bizning hukmronligimizda ular (turkistonliklar) xuddi shunday ahvolga tushdilar. Shunday milliy
- Jadid matbuoti va jurnalistikasi.
- Jadid adabiyoti va
|
osoyishtalik berdik deb o ‘zimizni ovutamiz. Ammo bularda bir oliy tuyg‘u borki, bu millat va uning milliy iftixoridir... Musulmonlar ahvolini tushunishimiz kerak. Siyosiy o ‘lim (milliy davlatni y o ‘qotib, siyosiy xalq-huquqdan ayrilish-muxarrir) og'ir, milliy 0
(turkistonliklar) xuddi shunday ahvolga tushdilar. Shunday milliy manfaatlar borki, ular xalq och yoki to‘qligidan qat’i nazar, bir kunmas bir kun o ‘zini namoyon etajak”. Turkistonda ruslashtirish siyosatini amalga oshirish bilan ma’lum missionerlar guruhi muntazam ravishda ish olib boradi. N.Ostroumov, M.Miropiev, V.P.Nalivkin va boshqa ashaddiy shovinistlar mana shu guruhning eng ko'zga ko‘ringanlari edilar. N.Ostroumov o‘z missionerlik vazifasiga ko‘ra, Turkistonda general-gubernatordan ham yuqori mavqega ega bo‘lgan. V.P.Nalivkin esa “Yarim yovvoyi osiyoliklarni hamisha qo‘rquv va vahima ichida qaltirab turishga majburlash kerak” degan “dasturilamal” ishlab chiqib, uni mustamlakachi ma’muriyatga ijro uchun taqdim etadi. XX asr boshiga kelib millatni milliy o‘Iimdan saqlab qolish va istiqlolga olib chiqish uchun ma’rifat, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy tarbiya asosiy omil, eng muhim ma’naviy qurol darajasiga ko'tarildi. Buni esa jadidlar Vatan ozodligi yo'lidagi kurash harakatining asosi deb bildilar. Ular musulmon mutaassibligiga qarama - qarshi ravishda diniy va dunyoviy ma’rifatparvarlik g'oyalarini olg‘a surdilar. Shariat qoidalari, "Qur’oni karim”ni yaxshi bilganlari uchun ham din peshvolari orasidagi qoloqlikka, ’Taraqqiyot islomga zid” degan aqida va tushunchalarga qarshi kurashdilar. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, jadidchilikning paydo boMishiga aw alo islomdagi diniy-dunyoviylikning, taraqqiyotparvarlik va ilm-fan, shariat amallarining o‘rni katta bo'ldi. Jadidlarning dadil yangilik yaratishi, dunyoviylikni targ‘ib etishi uchun Payg‘ambarimiz Muhammad sallollohu alayhi vasallamning mana bu ikki hadisi - shariflari ma’naviy asos va kuch-quvvat boMdi: ’’Oxiratini deb dunyosini tark qilgan ham, dunyosini deb oxiratini tark qilgan ham sizlarning yaxshingiz emas...”, “Dinda o'rtacha yo‘l tutinglar, o‘rtacha yo‘l tutinglar, 0‘rtacha yo‘l tutinglar, chunki ushbu din amailarida kim og‘irlashtirib yuborsa uni amal yengib qo'yadi”. Xulosa shuki, birinchidan, jadidchilik islomdagi taraqqiyotparvarlik, ilm-fanga rag‘bat va dunyoviylikning yangi davrdagi ko‘rinishi sifatida paydo bo‘ldi. Jadidlar islomni har xil mutassiblik bidatlardan asrab rivojlantirdi. Ikkinchidan, jadidchilikni paydo bo‘lishi va rivojlanishiga 287
Sharq va G ‘arb mamlakatlarida rivojlangati quyidagi demokratik, milliy- ozodlik, islohotchilik harakatlariningta’siri ham kuchii bo'ldi: 1. Jamoliddin Afg‘oniy (1839-1897) va Muhammad Abdoiar (1848- 1903) asos solgan musulmon dunyosidagi islohotchilik va “nahda” (uyg'onish) harakatlari. 2. XIX asming 90-yillaridan boshlanib, 1905-1907 va 1917 yillarda katta g‘alaba(arga erishgan rus sotsial demokratik va inqilobiy harakatlari. 3. Turkiyadagi aksilmonarxistik, konstitutsion demokratik, ijtimoiy- milliy uyg'onish harakatlari: Tanzimot (1840-1860), Yosh usmonlilar (1865-yildan 80-yillargacha), Yosh Turklar (1889-1918) va 1908-1909 yillardagi demokratik-inqilobiy harakatlar. 4. Jadidchilik harakatining paydo bo'lib, rivojlanishida qrimlik Ismoilbek Gaspiralining (1851-1914) hissasi behad katta boMdi. U Qrimda XIX asrning 80-yillardayoq, Rossiya bosib olgan musulmon xalqlari orasida birinchi bo'lib jadidchilikka asos soldi. Uning rus va turkiy tillarda chop etilgan ‘Tarjim on” (1883-1914) gazetasi, “Rossiya musulmonligi” (1881), “Ovrupa madaniyatiga bir nazar muvozini» “ (1885) va boshqa asarlari hamda jadid maktabi uchun yozgan darsiik va qo‘ llanmalari Turkistonga tez kirib keldi. Ismoilbek Gaspirali 1884-yilda “Tarjimon” gazetasi orqali musulmonlarga qarata shunday murojaat qiladi: “ Suyukli do‘stlarim, bizning uchun eng go‘zal ish ilm va maorif ishidir. Eng muqaddas intilish ilmga, maorifga intilishdir. Chunki insonni inson etgan mehnat va bilimdir. Bilim madaniy turmush (sivilizatsiya) ga yetishish vositasidir.” I.Gaspirali 1884-yilda o‘n ikkita bolani yangicha usul-”usuli jadid”- savtiya (tovush) usuli bilan o‘qitib, qirq kunda savodini chiqaradi. Ular o'qish va yozishni mukammal o'zlashtira boshladilar. U 1892-yiIda Turkiston general-gubematori A.B. Vryovskiy'ga maxsus maktub yo‘Hab, unda maktablarni isloh qilish, jadid maktablarini tashkil etish madrasalardan birini zamonaviy - dunyoviy oliy o ‘quv yurtga moslab isloh qilishni taklif etadi. Ammo bu takliflar amalga oshmaydi. Shundan so*ng Ismoilbek Gaspirali 1893-yilda Toshkentga keladi va ziyoli ulamolar bilan uchrashadi. Samarqandda bo‘ladi. U yerdan Buxoroga borib, amir Abdulahadni jadid maktabi ochishga ko‘ndiradi va bu maktabga “Muzaffariya” degan nomni beradi. Jadidchilik g‘oyasi Turkistonda XIX asr 80-yillarining ikkinchi yarmidan boshlab tarqalib, 1 Oldingi ko p g in a nuiqola va kitoblarda buning o'rnidn Rozenbax ko'rsatilib, xatoga yo'l qo'yilgan muxanir. shu asm ing 90- XX asming 5-yili oralig‘ida muntazam ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy harakat sifatida shakllandi. Jadidchilik harakati asosan ikki davrga boMinadi: 1) XIX asrning 90-yillaridan-19l7 yil fevralgacha; 2) 1917 ytl fevraldan-1929 yilgacha. Birinchi davrning o‘zi uch bosqichga bo‘linadi: 1) Jadidchilik g'oyasining paydo boTishi va muntazam uyushgan harakat shakliga ega bo'lishi (XIX asrning 90-yillari-1905-yil); 2) Jadidchilik harakatining nisbatan tez va qarshiliksiz rivojlanishi (1905-1909-yillar); 3) Jadidchilikning chorizm tomonidan ozodlik, demokratik va inqilobiy harakatlarga qarshi kurashni kuchaytirgan davrdagi rivojlanishi (1909-1916-yillar). Ikkinchi davr ham voqcalar rivojlanishiga qarab uch bosqichga boMinadi: 1) 1917-yil fevral- oktabr; 2) 1917 yil noyabr- 1924-yil; 3) 1925-1929-yillar. Ja d id la r maorifi. Jadidchilik harakati, shu vaqtgacha islom dunyosida sira ham ko‘rinmagan ilg'or va tezkor o‘qitish “SaVtiya” (tovush) usuliga asoslangan jadid maktablari tashkil topishidan boshlandi. Bu maktablarda bolalar bir yilda savod chiqarib, mukammal o'qish va yozishni o‘zlashtiradi. Buning uchun esa qadim an’anaviy musulmon maktablarida 5-6 yil o‘qish kerak boMar edi. Aytish mumkinki, “Savtiya” usulidagi jadid maktabi Vatanimiz tarixidagi buyuk kashfiyotlar silsilasini boyitdi. Jadid maktabida diniy va dunyoviy taMim-tarbiya hamda ilm o‘zaro uyg‘unlashtirildi. Bolalar qulay partalarda o‘tirib, xarita va rasmlar yordatnida tez savod chiqardi va diniy - dunyoviy ilmilami o‘rgandi. Jadid maktablarida Qur’oni-karim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy tarbiya o‘qitila boshlandi. Jadid maktablari to‘rt (boshlangMch) va yetti yillik edi. Masalan, Munavvarqori Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar dunyoviy ilmlami, rus tilini yaxshi o'zlashtirgan holda jadid maktabida o‘qituvchi, maschitlarda imom boMish, madrasa va hatto, xorijdagi dunyoviy oliy o‘quv yurtlarida o'qish, savdo va boshqa korxonalarda kotib boMib ishlash malakasiga ega boMganlar. Bunday yetti yillik maktablar Toshkentdan tashqari, Qo‘qon, Samarqand kabi yirik shaharlarda ham ochiladi. Jadid maktablari pullik edi. Har oyiga ota-onalar baholi qudrat, ellik tiyindan bir yarim so'mgacha pul toMadi. Bu o‘rinda har ota-ona o'zlarining boylik va kambag‘allik darajalarini shariat asosida belgilab pul beradilar. 35 foizgacha kambag‘al va nochorlaming bolalari tekin o‘qitildi. 0 ‘ziga to‘q oilalar esa o‘z xohishi bilan uch so‘mdan va undan ham ko‘p pul bergan. Bulardan tashqari jadidlaming o‘zlari tashkil etgan 289
xayriya jamiyatlari ham jadid maktabiarini mablag' bilan ta'minlab turgan.
Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari qarshilik qiladilar. Jadidlar katta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga tegmay namuna sifatida jadid maktabiarini tashkil etib, omma orasida katta obro‘ qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi.- Tarixda birinchi boMib, jadidlar o‘quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar qo‘yishni joriy etdilar. 0 ‘quvchilar sinfdan-sinfga o‘tish va bitirish uchun jamoatchilik oldida ochiq chorak, yillik va bitiruv imtihonlarini topshirganlar. Maktab ochgan jadidlar dastur, qoMlanma va darsliklarni ham o‘zlari
yaratdilar. Sayidrasul Sayidazizovning “Ustodi
avval”, Munavvarqori Abdurashidxonovning “Adibi avval”, “Adibi soniy”, “Tajvid” (Qur’onni qiroat bilan o‘qish usuliga oid qoMIauma), “ Havoyiji diniya” (Shariat qonunlari to‘plami), “Yor yuzi”, “ Usuli hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islom”, Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yohud ahloq“, Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar maktubi”, “ Islomning qisqacha tarixi”, “Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha geografiyasi” va boshqalar shular jumlasidandir. Jadid maktablari ochilishi bilan ba’zi joylarda qadim maktablari bo‘shab qoldilar. Natijada eski va jadid maktabdorlari o'rtasida jiddiy qarama-qarshiliklar paydo bo‘ldi. Bunga mutaassib qozi, mulla va ulamolar ham qo'shildilar. Jadid maktablarining jami soni va ular qayerlarda ochilib faoliyat yuritganligi haqida hozircha to‘la ma’lumot yo‘q. Lekin 1903 yilda birgina Toshkentda 20 ta (shundan 2 tasi o ‘rta), jadid maktablari boMgan. Ma’lumki, 1909 yildan keyin jadid maktablari qattiq nazorat ostiga olinadi, arzimas bahonalar bilan yopiladi. Ularda o'qitiladigan adabiyot va darsliklar “oxranka”ning diqqat markazida boMadi. Jadid maktablari Buxoro, Samarqand, Toshkent, Andijon, Xiva, To‘qmoq, Yangi MargMlon, Yeski Marg‘ilon, Kattaqo‘rg‘on, Qizil 0 ‘rda, Turkiston, Chust, Choijo‘y, Termtz, Marv shaharlarida ochiladi. Shuningdek, Juma (Samarqand viloyati), Qovunchi (Toshkent viloyati), To‘raqo‘rg‘on (Namangan viloyati), Po‘stindo‘z (Buxoro viloyati) kabi katta
qishloqlarda ham jadid maktablari ochilgan. Jadid maktablari M.Behbudiyning yozishicha, 15-20 yil ichida jam i Kavkaz mamlakatlari, Bron, Hind, Misr, Hijoz va boshqa joylarida ham joriy bo‘ldilar. 290
Jadidchilikning asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda zamonaviy (yevropacha) oliy ta’limni yo‘lga qo‘yish bo'ldi. Universitet tashkil etish g‘oyasi Turkistonda ilk bor 1892 yilda Ismoilbek Gaspirali tomonidan olg'a surildi. I. Gaspirali 1906-yilda, yana “Taijimon” gazetasida to‘g‘ridan to‘g‘ri Buxoro amiri va Xiva xoniga murojaat qilib shunday deydi:
‘Tuqoroyi islom sizlardan mol istamas, osh istamas. Din- ”Qur’ori”dan,. jon-Xudodan. Siz davlatlik xonlardan aholiga ehson ctiladigan narsa-nashri maorifga, taraqqiyot va kamolatga omil boMuvchi oliy darajalik maorif maktablaridir. Ko'hna madrasalari ko‘p Buxoroi sharifda va Xivada endi biror dorilfununi islomiya ta’sis etmoq lozim. Bu dorilfununlarga bir daraja ilm olgan talaba qabul qilinib, tarix, jo ‘g‘rofiya, kimyo, handasa, ilmi huquq, usuli idorayi davlat, ilmi iqtisod va boshqa lozim fanlar, turkiy, forsiy, rusiy va fransaviy tillar o‘rgatilsa... Ushbu dorilfununlarda muallim va mudarrislik qila oladigan ahli karnol bor” Jadidlar oliy ta’limning asosi-universitet tashkil etish uchun Toshkent shahar Dumasidan ham foydalandilar. Munavvarqori, Fitrat, M. Behbudiy, U. Asadullaxo‘jayev va boshqa jadidlar milliy dunyoviy oliy ta’lim g‘oyasini o‘z asar va maqolalarida keng targ'ibot-tashviqot qiladilar. Oliy ta’limga zamin yaratish uchun, jadid maktablarida dunyoviy ilmlar o‘qitildi, xorijga yoshlar o‘qishga yuborildi. Dunyoviy hozirgi zamon oliy o‘quv yurti - universitetga asos solishga jadidlar faqat 1918-yilda Musulmon xalq dorulfununini tashkil etish bilan muvaffaq boMdilar. Umuman, jadidlar juda qisqa vaqt ichida butunlay yangi ya’ni jadid xalq maorifi tizimi ya’ni, hozirgi zamon xalq raaorifi tizimiga asos soldilar.
Jadidchilik harakatining ikkinchi bir muhim faoliyati milliy matbuot va jumalistikasiga asos solisb bo‘ldi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy harakatining yutuqlaridan ham .samarali foydalandilar. Zolim “oq poshsho” Nikolay II inqilobiy-demokratik harakat bosimi ostida 1905-yil 17-oktyabrda maxsus manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so‘z, har xil yig‘inlar o‘tkazish erkinligini joriy qilishga majbur bo‘ldi. Buni jadidlar katta quvonch bilan kutib oldilar. Mana shundan so'ng jadidlar millat. himoyasi uchun jangovar qalqon va muazzam minbar bo'lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam kurashadilar. 291
Toshkentda Ismoil Obidiy “Taraqqiy” (1906), Munavvarqori Abdurashidxonov “Xurshid” (1906), Abdulla Avloniy “Shuhrat” (1907), Sayidkarim Sayidazimboyev “Tujjor” (1907), Ahmadjon Bektemirov ‘ Osiyo” (1908), Ubaydullaxcrja Asadullaxo‘jayev “Sadoi Turkiston” (1914-1915) gazetalari, shuningdek, Abdurahmon Sodiq o‘g‘Ii (Sayyox) “Al-Isloh” (1915) jurnalini nashr
etishga muvaffaq boMdilar. Samarqandda esa Muhmudxo‘ja Behbudiy “Samarqand” ruscha (1913) gazetasi va “Oyna” (1913-1915) jurnalini, Qo‘qonda Obidjon Mahmudov “Sadoi Farg'ona” (1914) gazctalarini chiqardi. Bu gazeta va jumallar doimo mabfiy politsiya “oxraoka”ning ayg‘oqchilari kuzatuvi, ta’qibi ostida boMdilar. ' Jadid matbuoti 1917-yil fevralda rus podshosi taxldan ag'darilgach, yanada rivOjlandi. Juda qisqa vaqt oraligMda fevraldan oktyabrgacha Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov “Najot” (1917 y. mart), A. Battol “Sho‘roi islom” (1917 y. may), Abdulla Avloniy “Turon” (1917 y.), Ahmad Zaki Validiy va Munavvarqori Abdurashidxonov “Kengash” (1917 yil iyim), “Ulug‘ Turkiston” (1917 y.), Qo'qonda BoMat Soliyev “Yel bayrog'M” (1917 y. sentyabr) gazetalarini, Н.Н. Niyoziy “Kengash”, Ashurali Zohiriy “Yurt” (1917 yil iyun) jumallarini, Samarqandda esa Shohmuhammadzoda “Hurriyat” (1917 yil aprel) gazetalarini chop etdilar. Buyuk’ millatparvar jadidlar, jadid matbuoti orqali millatni o‘z madaniy-iqtisodiy ahvoli, siyosiy qaram va huquqsizligini anglatishga, unda bosqinchilarga qarshi nafrat, milliy istiqlolga ishonch ruhini tarbiyalashga muvaffaq boMdilar. Shuning bilan birga ular milliy muxtoriyat va jumhuriyat g‘oyasini, millatlararo tenglik va qon- qarindoshliknj targ‘ibot qilishni to‘g‘ri yoMga qo‘yadilar.
adabiyotini oMganib, 1916-yilda “Turicistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Bu men uchun kutilgan hoi edi” deb yozgan edi. Darhaqiqat, olim uchun kutilgan “Yangi adabiyot”-jadid adabiyoti boMdi. Bu adabiyot o‘z mazmun v a' mohiyati hamda janrlariga ko‘ra, ming yillar davomida sh^kllanib rivojlangan mumtoz adabiyotimizdan tubdan farqlanuvchi yangi adabiyot boMdi. 1. Agar muirttoz adabiyotda dunyoviylikka nisbatan diniy jihat ustunroq boMgan boMsa, jadid adabiyotida bulaming o‘rtasida o‘zaro tenglik ya’ni diniy-dunyoviylik qaror topdi. 2, Jadid adabiyoti mumtoz adabiyotdan farqli ravishda g‘arb adabiyotidagi roman, drama, esse, hikoya va barmoq vazniga asoslangan she’riyat 292
(poetika) kabi badiiy janrlar ko‘rinishiga ega bo'ldi. Proza va publitsistika paydo bo'ldi. 3. Jadid adabiyoti bevosita ijtimoiy-siyosiy va ma’rifatchilik mafkurasi, milliy-ozodlik xususiyatiga ega bo'ldi. Undamazlum xalq hayoti bevosita
va milliy ruh bu yangi adabiyotning eng muhim xususiyatiga aylandi. 4. Jadid adabiyotidagi badiiy-lirik qahramon qiyofasi mumtoz adabiyotdagi qahramon qiyofasidan tubdan o'zgardi. U endi an’anaviy oshiq yohud ma’rifatparvargina emas, balki mavjud mustamlaka jamiyati tartib-qoidalari hamda milliy tengsizlik bilan kelisha olmaydigan, shu bilan birga yangicha o‘z ijtimoiy-siyosiy va ahloqiy qarashiga ega bo'lgan shaxsdir. Jadidchilik harakati jadid adabiyotining asoschilari boMgan yirik iste’dod egalari-jadid adibi, shoiri, dramaturgi va san’ati arboblarini ham tarbiyaladi. Jadidshunos, taniqli olim, professor Begali Qosimovning ta’kidlashicha, ularning 1905-1917-yillarda adabiy-madaniy harakatchilikda qizg'in faoliyat ko‘rsatganlari saksondan ortiq bo‘lgan. Mahmudxo'ja Behbudiy (1875-1919), Sayidahmad Siddiqiy Ajziy (1864- 1927), Vasliy Samarqandiy (1869-1925), Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), To‘lagan Xo'jamyorov- Tavallo (1882-1939), Sidqiy Xondayliqiy (1884-1934), Avaz O'tar o'g'li (1884-1919), Muhammadsharif So'fizoda (1869-1937), Abdurauf Fitrat (1886-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid Burxonov (1875- 1934), Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929), Abdulla Qodiriy (1894- 1938), Abdulhamid ChoMpon (1897-1938) va boshqalar shular jumlasidandir. Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va ommabop janr sifatida alohida ko‘zga tashlanadi. Jadid g'oyalarining xalqqa yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining ta’sir ko‘rsatishi kuchli boMdi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat yirik nomayondalari o‘z ijodiy-amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan bogMiq holda olib bordilar. Mutaxassislaming aniqlashicha, 1917-yil oktabr to'ntarilishigacha dramaturgiya sohasida o‘ttizdan ortiq drama, tragediya, komediya asarlari yozilgan va ularning ko'pchiligi teatrlarda sahnalashtirilgan. 0 ‘zbek jadid dramaturgiyasi va teatriga ilk bor asos solgan Mahmudxo‘ja Behbudiy bo'ldi. Uning “Padarkush” dramasi birinchi bor 1914-yil 27-fevralda Toshkcntdagi “Kolizey” teatrida qo'yilishi juda katta madaniy-ma’rifiy voqea bo'ldi. Bu kun o'zbek teatriga asos solingan sana sifatida tarixga 293
kirdi. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo‘ldi. Adabiy tanqidchilik va badiiy tarjimonchilik ham shakllandi. Jadid xayriya va boshqa m adaniy-m a’rifiy jam iyatlari. Har qanday harakatda boMgani kabi bu harakat ham o‘z iqtisodiy asosiga ega. Aks holda u, bu darajada rivojlanmagan bo‘lur edi. Uning iqtisodiy ta’minot manbaini madaniy-ma’rifiy xayriya jamiyatlari, boy-badavlat kishilar tomonidan savob olish va millat nufuzini ko‘tarish uchun. berilgan beminnat ehsonlar tashkil etdi. Jadidchilik va jadidlar asosan o ‘rta hoi musulmon ziyolilari hamda dunyo ko‘rgan ilg‘or ruhdagi savdogarlardan iborat bo‘ldi. Toshkentlik Sayidkarim Sayidazimboy o‘g‘li, turkistonlik Sayidnosir Mirjalilov (taniqli yozuvchi Oybckning qaynotasi), andijonlik Mirkomil Mirmo‘minboyev va boshqa boylar jadidchilik harakati rivojlanishiga katta iqtisodiy hissa qo‘shdilar. Jadidlar har xil xayriya jamg'armalarini tashkil etish, boy va badavlat kishilarning ortiqeha mablagMarini millat va Vatan manfaati yoMida sarflashga ham katta e’tibor bcrdilar. Toshkentda 1909-yilda ‘*Ko‘mak”, 1913-yilda «Dorilu ojizin», Buxoroda 1910-yilda “Tarbiyai atfol” xayriya jamiyatlari tashkil etiladi. Ulaming oldiga qo'yilgan asosiy maqsad sarmoya topib, jadid maktablariga yordam berish va iqtidorli yoshlami Turkiya va boshqa xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborishdan iborat boMdi. “Ko‘mak”ning ta’sischilari Munavvarqori Abdurashidxonov, Nizomqori Hasanov, Abdulla Avloniy, Basharulla Asadullaxo'jayev va Toshxo‘ja Tuyoqboyevlar bo‘ldi. Bu va “Tarbiyai atfol’'ning yordamida 1911 -yilda 15 ta, 1912-yilda 30 ta turkistonlik iqtidorlik yoshlar Istanbuldao‘qiganligi haqida ma’la n o t bor. Jamiyat o‘z a’zolaridan tushadigan puldan tashqari har xil ishbilarmonlik yoMlari bilan ham pul topadi. Masalan, gramofon jamiyati bilan kelishib, bir necha xalq hofizlari va o‘z tarbiyasidagi maktab bolalarining ashulalarini gramplastinkalarga yozdirib, sotish bilan, ulaming har biridan o‘n tiyindan foyda oladi. 1913-yilda qo‘yilgan birgina spektakldan 600 so'mga yaqin, Ramazon bayrami kuni “Tomosha kechasi” tashkil qilib esa, 1087 so‘tn 17 tiyin foyda olinadi. Musulmon jamiyati uKo‘mak” ustavida kambag‘al o‘quvchi va yetim bolalar, qari va nogiron musulmonlarga ma’naviy hamda moddiy yordam berish, ularga boshpana, oshxona, kasalxona va ambulatoriya ochish, shuningdek, maktab o‘quvchilari va oliy o ‘quv yurtlari talabalari uchun nafaqa (stipendiya)lar ta’sis etish ko‘rsatilgan edi. 294
Toshkentda Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqalar 1911- vilda tashkil etgan ko‘p tarmoqli “Turon’’ nomli jamiyat sovet hokimiyatining dastlabki yillarigacha samarali faoliyat yuritadi. Uning qoshida teatr truppasi (1913 y.), “Turon” nomli kutubxona va nashriyot (1913 y.) ham tashkil etiladi. Bular butun Turkiston bo‘ylab ma’rifat va ziyo, ilni-fan tarqalishi, kitob chop etish va bosmaxona ishlari ri voj lanishiga katta hissa qo' shdilar. Qo‘qonda “G'ayrat” (1913 y.), Samarqandda “Zarafshon”, To'raqoMg'onda (Namangan viloyati) “Kutubxonavi Is’hoqiya” (1908 y.) nomli kulubxonalar tashkil topadi. Shuningdek, jadid bosmaxonasi va kitob do‘konlari ancha keng tarmoq otdi. Jadid lam ing 1916-yildagi xalq qo‘zg‘o!oniga munosabati. Jadidchilik aslida Vatan ozodligi va millat ravnaqi uchun kurashning tinch demokratik va madaniy-ma’rifiy, islohotchilik yoMini tanlaydi. Xalqni behuda qo‘zg‘olon ko‘tarib qon to‘kishdan saqlab, siyosiy tashkiliy uyushishga, aql-farosat bilan ish olib borishga chorlaydi. Shuning uchun ham ular 1916-yildagi umumxalq qo'zg'oloniga befarq boMmadilar, xalq bilan birga bo‘lib, uni ko‘p qon to‘kishdan saqladilar. Sovet tarix fani jadidlami qo‘zg‘olonda xalq tomonida cmas, balki mustamlaka hukumati tomonida boMgan deb noto‘g‘ri ko‘rsatib keldi. Jadidlar qo‘zg’olon ko‘tarib, oMimga ham tayyor turgan xalqni tinchlantirib, yigitlami tashkiliy uyushgan holda
mardikoriikka yu borishga rahbarlik qiladilar. 15-avgustda Toshkent shahrida Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jayev raisligida maxsus qo'mita tuzildi. Bu tashabbus boshqa joylarda ham amalga oshadi. Ular harbiy ma’muriyat bilan kclishgan holda ish olib boradilar. Samarqand viloyati harbiy gubematori, general-mayor Likoshinning 759-raqatnli maMumoiiga ko‘ra, Jizzaxda 44 ta qishloqqa o‘t qo‘yilgan. Ularning ko‘pi butunlay, yonib-kul boMgan. Jizzax qo‘zg‘oloni haqida maMumot to‘plab, kitob yozmoqchi boMgan va 1938-yilda “Milliy ittihod’ning a’zosi sifatida qamalib, qamoqxonada urib oMdirilgan Mamadiyor Allayorovnlng yozishicha, rus askarlari 40 kishini uyiga qamab, oM qo‘yib yuborgan. Mardikoriikka yubormaslikning iloji yo'qligini yaxshi bilgan jadidlar yigitlarni ijtimoiy biqiqlik va mutaassiblik muliitdan chiqib, o‘zga vurtlarda “ko‘zi ochilishi”ni ham nazarda tutdilar. Haqiqatan ham 1917- yildan keyin mardikorlikdan qaytgan yigitlaming ko‘pchiligi milliy- ozodlik kurashida va jadidchilik harakatida faollik ko'rsatdilar. Jadidlar 295
joylardagi noroziliklar evaziga chorizm amaldorlarini biroz yonberishga majbur etishga ham muvaffaq bo’ldilar. Andijon jamoatchiligi nomidan 1916-yil iyulda U.Asadullaxo'jayev bilan Vadim Chaykin Sanki-Peterburgga borib, IV Davlat Dumasiga Turkistondagi xunrezlik va ozboshimchaliklardan shikoyat qiladi. Shundan so‘ng deputatlar Turkistondagi rus aholisi harbiy majburiyaldan ozod qilingan bir pavtda, mahalliy aholidan mardikorlikka olish siyosiy va iqtisodiy jihatdan xavfli ekanligi haqida harbiy vazir nomiga telegramma yuboradi. Podsho Nokolay 11 ham buni e’tiborga olgan holda mardikorlikka olish mudatini 15-scntyabrgacha kechiktirishga majbur bo‘ladi. A.N. Kuropatkinni esa Turkiston general-gubematori qilib Toshkentga yuboradi. Uning bilan birga duma a'zolari Kerenskiy, Tavakkalov hamda M.Cho'qayev, Sh.Z.Muhammadiyorov ham vaziyatni o‘rganish uchun 0‘lkaga keladi. Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jayev bergan ma’lumotlar 'asosida К uгораtkin o‘zini xalqchil qilib ko‘rsatish maqsadida ba’zi amaldorlami ishdan oladi. Shunday qilib, jadidlar xalq milliy-ozodlik harakatiga g‘oyaviy- mafkuraviy va tashkiliv rahbarlik qilishga muvaffaq bo'ladi. Bu esa jadidchilik, bu davrga kelib Turkistonda katta ta'sirchan ijtimoiy-siyosiy kuchga aylanganligidan dalolat bcradi. Jadidchilik harak ati va rus ijtimoiy dem okratik inqilobi. 1917- yil 27-fevralda Rossiya imperatori Nikolay II rus demokratik inqilobi
Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|