O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Ikkinchidan, davlatlararo raqobat zamonaviy xalqaro munosabatlarning 
asosidir. Mamlakatlarning milliy manfaatlari siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy 
rivojlanishning turli modellari oʼrtasidagi raqobatning kuchayishi fonida 
shakllanmoqda. Shu bilan birga, maʼlum boʼlishicha, turli mamlakatlar sharoitida 
muvaffaqiyatli ishlaydigan maxsus universal rivojlanish modellari mavjud emas.
1
Rosenbluth, Frances and Kohno, Masaru, "Japan and the World: Japan‘s Contemporary Geopolitical Challenges – 
A Volume in Honor of the Memory and Intellectual Legacy of Asakawa Kan‘ichi" (2008). CEAS Occasional 
Publication Series. Book 2. http://elischolar.library.yale.edu/ceas_publication_series/2 

---

158 
Uchinchidan, nodavlat sektorning xalqaro munosabatlarda roli sezilarli 
darajada kuchayganiga qaramay, davlatlar jahon siyosiy, iqtisodiy va geosiyosiy 
janglarning asosiy ishtirokchilari boʼlib qolmoqdalar. Bundan tashqari, global 
inqirozning kuchayishi davrida ularning faolligi va ahamiyati yanada oshadi.
Toʼrtinchidan, zamonaviy milliy davlatlar hayoti, avvalgidek, hukmronlik 
uchun raqobat qoidalari va qonunlari bilan boshqariladi. Shu nuqtai nazardan, 
mamlakatning geosiyosiy holati mamlakatning oʼziga xos masalasini hal qilishda 
raqobatbardoshlik darajasini belgilaydigan universal koʼrsatkichdir. Dunyoning 
ayrim mintaqalarida geostrategik vazifalar boʼlingan. 
Beshinchidan, xalqaro xavfsizlik muammolarining keskin kuchayishi 
alohida mamlakatlarning milliy manfaatlarini, birinchi navbatda, amalga oshirish 
jarayonini strategik rejalashtirish va boshqarish sohasida qoʼshimcha izlanishlarni 
talab qiladi. Geosiyosiy ekspertiza ilmiy va amaliy deb tushunilgan, nazariy va 
amaliy muammolarni hal qilishda samarali vosita boʼlib xizmat qiladi. Аktorning 
atrof-muhitiga nisbatan raqobatbardoshligini oʼrnatish uchun mamlakatning 
mintaqadagi geosiyosiy holatini yoki uning ayrim tarkibiy qismlarini oʼrganishga 
qaratilgan tadbirlar ssenariylardan iborat.
Mavjud xalqaro munosabatlar amaliyoti subʼektlarning tengligini 
anglatmaydi. Geopolitik maqsadlar va ularni amalga oshirish imkoniyatlari har bir 
mamlakatda sezilarli darajada farq qiladi. Ushbu tengsizlik geosiyosiy 
salohiyatning rivojlanish darajalari, hududning rivojlanish darajasi va maqsadlarni 
tanlashdagi mamlakatlararo farqlar majmuiga asoslangan. Bu chegaraoldi 
mintaqaning bir qismi boʼlgan mamlakat yoki uning maʼlum bir hududining 
geosiyosiy maqomini belgilaydigan geosiyosiy salohiyat, rivojlanish va 
manfaatlarning umumiyligidir.
Geosiyosiy salohiyatni baholash koʼrsatkichlari quyidagi xususiyatlarni oʼz 
ichiga oladi: 
- hududning umumiy maydoni; 
- hududning konfiguratsiyasi; 
- iqlim sharoiti; 
- orografiya; 
- gidrologik sharoitlar; 
- Tabiiy resurslar; 
- aholi; 
- iqtisodiy va geografik joylashuvi. 
Geosiyosiy rivojlanishni baholash quyidagi koʼrsatkichlarni baholash orqali 
amalga oshirilishi kerak: 
- demografik rivojlanish; 
- ijtimoiy taranglik; 

---

159 
- transportga kirish imkoniyati; 
- iqtisod; 
- hududning yekologik holati; 
- xalqaro iqtisodiy aloqalar; 
- harbiy qurilish; 
- geosiyosiy pozitsiya. 
Geosiyosiy manfaatlarni baholash koʼrsatkichlari: 
- davlatchilik; 
- mentalitet; 
- mafkura; 
- milliy maqsadlar; 
- siyosiy iroda; 
- оbro‗; 
- хаlqaro ta‘sir; 
- хаvfsizlikka tahdidlar. 
Yaponiya ushbu baholash tizimida yuqori bahoni olishi tabiiy. Chunki, qulay 
geografik imkoniyat va katta ilmiy salohiyat resurs tanqisligini o‗rnini bosib 
ketadi. 
Yaponiya statistik ma'lumotlariga ko‗ra, 2014 yil 1 avgust holatiga ko‗ra 127 
136 ming kishi yashagan. Yaponiyadagi 47 prefektura orasida Tokio 13,2 million 
aholisi bo‗lgan eng yirik viloyat hisoblanadi. Yaponiya dunyodagi eng yuqori 
darajadagi urbanizatsiya darajasiga ega. Bugungi kunda yaponlarning 78 foizdan 
ortig‗i shaharlarda yashaydi. Aholining bu konsentratsiyasi ko‗chirish uchun 
yuqori salohiyatni namoyish etadi.
Yaponiyaning 
iqtisodiy-geografik 
pozitsiyasi 
ikkita 
jihat 
bilan 
xarakterlanadi: sanoat ishlab chiqarishi uchun zarur tabiiy resurslarning deyarli 
to‗liq yo‗qligi va hududning qirg‗oq bo‗ylab qulay joylashuvi. Birinchisi ikkinchisi 
bilan qoplanadi va ikkinchisi birinchisi sharoitida alohida ahamiyatga ega. 
Zamonaviy Yaponiya turli xil manbalarga bo‗lgan ehtiyojni qondirish uchun 
qirg‗oq bo‗yidagi joyidan to‗liq foydalanadi.
Ma'lumki, Yaponiyaning savdo floti dunyodagi eng yirik parklardan biridir. 
Shu bilan birga, asosiy dengiz kommunikatsiyalarining aksariyati Yaponiyaning 
mintaqadagi qo‗shnilari - XXR, KXDR va Koreya Respublikasiga yaqin joyda 
joylashgan. Yaponiyaning ushbu qo‗shnilar bilan munosabatlari ko‗plab omillar 
tufayli murakkablashadi. Ularning eng muhimlari hududiy nizolar va 
munosabatlarning salbiy tarixiy tajribasidir. Ikki tomonlama savdo-sotiqdan 
(harbiy mojaro) to‗g‗ridan-to‗g‗ri iqtisodiy foyda olish imkonsiz bo‗lgan sharoitda 
Yaponiya yetkazib beriladigan dengiz kommunikatsiyalari blokada tahdidi ostida 

---

160 
qoladi. Ularning xavfsizligini ta'minlash uchun katta mablag 'sarflash kerak 
bo‗ladi.