O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

5.3. Evristika 
1-tizim tomonidan qo’llaniladigan muhim intuitiv mulohazaning bir turi 
evristika deb ataladi. Tverskiy va Kahneman evristikani noaniqlik sharoitida 
ko’rib chiqganlar va evristikaning uch turini kiritdilar:
- vakillik,
- mavjudlik,
- kognitiv moyillik.
Kahneman va Frederik evristikaning ta’rifini kengaytirishti ilgari surdi va 
u evristikaning yangi ta’rifini atributlarni almashtirish sifatida taqdim etdi, 
bunda inson qarori ob’ektining belgilangan maqsadli atributini ushbu 
ob’ektning boshqa xususiyatini almashtirish orqali baholaydi.
Evristik atribut – vakillik, mavjudlik va kognitiv moyillik evristikasi 
atributlarni almashtirishning alohida holatlaridir. 
Vakillik. Vakillik evristikasida “muayyan toifaga mansublik ehtimoli” 
ning maqsadli atributi “muayyan toifadagi vakillik a’zosi bilan o’xshashlik 
darajasi” evristik atributi bilan almashtiriladi. Shuning uchun vakillik evristika 
atributlarini almashtirish evristikasining alohida holatidir. 
Misol tariqasida, biz “shaxsning ma’lum bir toifaga mansub bo’lish 
ehtimoli” “toifadagi vakillik shaxsiga o’xshashlik darajasi” bilan almashtirilgan 

---

55 
ishni ko’rib chiqamiz. Tverskiy va Kahneman eksperimentlari quyidagilardan 
iborat. 
Linda 31 yoshda, yolg’iz, ochiqcha va juda yorqin. U falsafa bo’yicha 
ixtisoslikka ega. Talabalik davrida u kamsitish va ijtimoiy adolat masalalari 
bilan jiddiy shug’ullangan, shuningdek, yadro quroliga qarshi namoyishlarda 
qatnashgan. 
 
(a) Linda - boshlang’ich maktab o’qituvchisi. 
 
(b) Linda kitob do’konida ishlaydi va yoga saboqlarini oladi. 
 
(c) Linda feministik harakatda faol. 
 
(d) Linda psixiatrik ijtimoiy ishchi. 
 
(e) Linda ayol saylovchilar ligasi a’zosi. 
 
(f) Linda bank xodimi. 
 
(g) Linda sug’urta agenti. 
 
(h) Linda bank xodimi va feministik harakatda faol. 
Ulardan sakkizta variantlarning barchasini ehtimollik darajasiga ko’ra 
tartiblash so’ralgan, bunda eng ehtimoliy uchun 1 va eng kichik ehtimoli uchun 
8 dan foydalaniladi. Shuni ta’kidlash kerakki, (h) javob (c) javobning 
bog’lovchi hodisasi (f) javobdir. Ehtimollar nazariyasidagi konyunksion 
qoidaga ko’ra, (h) javobning ehtimolligi (f) javob ehtimolidan kichik yoki unga 
teng bo’lishi kerak. Ma’lumot uchun aytish kerakki, doktorantlarning Stenford 
biznes maktabining qaror qabul qilish fanlari dasturida (h) javobi uchun 
o’rtacha reytingi 3,2 ni, (f) javobi uchun esa 4,3 ni tashkil etdi (ta’kidlash 
kerakki, quyi daraja ehtimoli ko’proq). Shunday qilib, bu reytinglar ehtimollik 
nazariyasiga mos kelmaydi. O’rtacha ishtirokchidan ehtimollik haqida qaror 
chiqarish so’ralgan, lekin ehtimol javobdagi toifaga mansublik ehtimolini 
toifadagi vakillik shaxsiga o’xshashlik darajasi bilan almashtirgan. 
Vakillik evristikaning yana bir misoli “hodisa sodir bo’lish ehtimoli” 
maqsadli atributini “voqea necha marta sodir bo’ladi” evristik atributiga 

---

56 
almashtirishdir. Tverskiy va Kahneman tajribasida evristikaning ushbu turini 
tekshirish uchun quyidagi savoldan foydalanilgan: 
Muayyan shaharga ikkita kasalxona xizmat ko’rsatadi. Kattaroq 
shifoxonada har kuni 45 ga yaqin chaqaloq, kichikroq kasalxonada esa har 
kuni 15 ga yaqin chaqaloq tug’iladi. Ma’lumki, barcha chaqaloqlarning 
taxminan 50 % o’g’il bolalardir. Biroq, aniq foizlar kundan-kunga o’zgarib 
turadi. Ba’zida u 50 % dan yuqori bo’lishi mumkin, ba’zan esa pastroq. 
 
1 yil davomida har bir kasalxonada tug’ilgan chaqaloqlarning 60 
foizidan ortig’i o’g’il bolalar bo’lgan kunlar qayd etilgan. Sizningcha, qaysi 
kasalxonada bunday kunlar ko’proq qayd etilgan? 
 
(a) kattaroq kasalxona, 
 
(b) kichikroq kasalxona, 
 
(c) taxminan bir xil (ya’ni, bir-biridan 5 % ichida). 
Aksariyat ishtirokchilar (53%) kichik va katta kasalxonada 60 % dan ortiq 
o’g’il bolalarni olish ehtimoli taxminan bir xil (ya’ni, bir-biridan 5 % gacha) 
deb baholadilar. Biroq, ehtimollik nazariyasiga ko’ra, chaqaloqlarning 60 % 
dan ko’prog’i o’g’il bolalar bo’lgan kutilayotgan kunlar soni kichik 
kasalxonada katta kasalxonaga qaraganda ancha ko’p bo’ladi, chunki katta 
namuna kutilgan qiymatdan chetga chiqish ehtimoli kamroq (50 %). Shunday 
qilib, ko’p insonlar kichik va katta kasalxonalar umumiy aholini teng darajada 
vakili bo’lishi uchun vakillik evristikasidan foydalanayotganga o’xshaydi.