O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

V BOB. RATSIONAL CHEKLASH 
5.1. Go’zallik tanlovi 
Inson faoliyati iqtisodiyoti hech qanday vaqt va kuch sarflamasdan, 
cheksiz fikrlash bosqichlarini bajarishga qodir deb hisoblanadi. Cheklangan 
ratsionallik haqiqiy insonlar pul daromadini maksimal darajada oshirish uchun 
ko’proq harakatlar kerak bo’lganda ham bir necha harakatlarni amalga oshirishi 
mumkinligini ko’rsatadi. Ushbu bo’limda Nagelning go’zallik tanlovi ko’rib 
chiqamiz. Ushbu tanlov - o’rtacha taxmin deb ham ataladi. Ko’pgina 
ishtirokchilar yopiq oraliqda [0, 100] raqam tanlaydi va unga ovoz beradi. 
Ishtirokchilar ovoz bergan barcha raqamlarning o’rtacha X ga eng yaqin 
raqamni ijobiy p soniga ko’paytirgan ovoz bergan kishi g’olib hisoblanadi. 
Misol uchun, agar p=2/3 bo’lsa, unda barcha ishtirokchilarga (2/3)X ga eng 
yaqin raqamga ovoz bergan kishi g’olib deb topiladi. Sovrin miqdori ham 
oldindan e’lon qilinadi. Agar g’olib bo’lgan raqam uchun ovoz bergan bir 
nechta ishtirokchi bo’lsa, pul mukofoti g’oliblar o’rtasida teng taqsimlanadi. 
Ushbu o’yinning go’zallik tanlovi deb nomlanishining sababi shundaki, u 
Keyns tomonidan ilgari surilgan go’zallik tanlovi haqidagi masalaning 
mohiyatini qamrab olagan. Keynsning yozishicha, birja go’zallik tanloviga 
o’xshaydi, unda eng ko’p ovoz to’plagan ayolga ovoz berganlar g’olib bo’ladi. 
Ushbu turdagi go’zallik tanlovida g’olib chiqish uchun kimni eng go’zal deb 
hisoblaganingiz muhim emas. Mulohaza yuritishning birinchi bosqichi – bu 
boshqa insonlar o’rtacha qaysi ayolni eng go’zal deb bilishidir. Mulohaza 
yuritishning keyingi bosqichi – bu o’rtacha inson boshqa insonlarni o’rtacha 
eng go’zal deb hisoblaydi. Mulohaza yuritishning yana ko’p bosqichlarini 
bajarish uchun ko’proq o’ylash mumkin. Nagelning o’rtacha qiymatni taxmin 

---

50 
qilish o’yinida, o’yinda g’alaba qozonish uchun boshqalar qanday fikrda 
ekanligi haqida o’ylash kerak. 
Agar p<1 bo’lsa va barcha o’yinchilar inson faoliyati iqtisodiyoti deb 
hisoblansa, unda barcha o’yinchilar tanlab, nolga ovoz beradigan yagona Nash 
muvozanati mavjud va barcha o’yinchilar pul mukofotini teng taqsimlaydilar. 
Boshqa barcha o’yinchilar nolga ovoz berganda, optimal strategiya nolga ovoz 
berishdir, chunki, boshqa ijobiy raqamga ovoz berish g’alaba qozonmaydi. 
Shuning uchun bu barcha o’yinchilar nolga ovoz berishlari uchun Nash 
muvozanati mavjud bo’lishi lozim. Boshqa Nash muvozanati mavjudligi yoki 
yo’qligi haqida o’ylashdan oldin, haqiqiy ishtirokchilar foydalanishi mumkin 
bo’lgan fikrlash jarayonini ko’rib chiqish lozim. 
Nagel fikrlash jarayoni haqida chegaralangan ratsionallik modelini taklif 
qildi, biz uni k-darajali modeli deb ataymiz. Birinchidan, o’yinchi boshqa 
o’yinchilarning fikrlash jarayoni haqida o’ylamaydi va boshqa o’yinchilar 0 dan 
100 gacha bo’lgan raqamni tasodifiy tanlayapti deb faraz qilaylik. Biz buni 
fikrlash jarayonida 0-darajali bosqichi deb ataymiz. 1-darajali o’yinchi boshqa 
barcha o’yinchilar 0-darajali bosqichida deb o’ylaydi va qanday qilib g’alaba 
qozonish haqida o’ylaydi. 0-darajali bosqich o’yinchilari tomonidan tanlangan 
raqamlarning o’rtacha qiymati 50 bo’lishi kutilmoqda. Shuning uchun, 1-
darajali o’yinchi g’alaba qozonish uchun 50p ni tanlaydi. Masalan, p = 1/2 
bo’lgan o’yinda, 0-darajali o’yinchi 25 ni tanlaydi. 2-darajali o’yinchi fikrlash 
jarayonining keyingi bosqichidan foydalanadi: bu darajadagi o’yinchi qolgan 
barcha o’yinchilarni darajali deb hisoblaydi. 1-darajali o’yinchi qanday qilib 
g’alaba qozonish haqida o’ylaydi. Bunday holda, boshqa o’yinchilar 50p ni 
tanlashlari kutiladi, shuning uchun 2-darajali o’yinchi 50p
2
ni tanlaydi. 
Masalan, p = 1/2 bo’lgan o’yinda 0-darajali o’yinchi 12,5 ni tanlaydi. Xuddi 
shunday, k-darajali o’yinchi boshqa barcha o’yinchilarni (k-1)-darajali 

---

51 
o’yinchilari deb hisoblaydi va qanday qilib g’alaba qozonish haqida o’ylaydi. 
Shunday qilib, k-darajali o’yinchi 50p
k
ni tanlaydi. 
Agar o’yinchi ushbu fikrlash bosqichini davom ettirsa, u holda 50p
k
nolga 
yaqinlashish uchun kichikroq bo’ladi. Shuning uchun, agar barcha o’yinchilar 
bu fikrlash jarayonini cheksiz darajada bajargan inson faoliyati iqtisodiyoti 
bo’lsa, unda har bir o’yinchi nolni tanlaydi. Nazariy jihatdan, biz mumkin 
bo’lgan boshqa fikrlash bosqichlari haqida o’ylashimiz kerak. Shuning uchun 
bu isbot ma’noga emas. Biroq, bu bizga intuitiv ravishda tushunishga yordam 
berishi kerak, agar barcha o’yinchilar cheksiz fikrlash bosqichlarini bajaradigan 
inson faoliyati iqtisodiyoti bo’lsa, yagona Nash muvozanati barcha o’yinchilar 
nolni tanlashidir. 
Haqiqiy eksperiment ishtirokchilari, albatta, Nagel modelidan farq 
qiladigan fikrlash jarayonini qabul qilishlari mumkin. Biroq, Nagel modelidan 
ko’rsatkichlari sifatida foydalanish foydali bo’ladi va u 50p
k
yaqinidagi raqamni 
tanlagan o’yinchini k-darajali o’yinchi sifatida izohlaydi. 
Nagel p<1 uchun ikkita holatdagi natijalarini e’lon qilgan: p = 1/2 va p = 
2/3. Nagel p = 1/2 bilan uchta tajriba seansini va p = 2/3 bilan to’rtta seans 
o’tkazgan. Har bir tajriba seansida bir xil ishtirokchilar uchun to’rtta tur 
takrorlandi. Birinchi turda tanlangan raqamlarning aksariyati 50 dan 50p
2
orasida bo’lgan. Shunday qilib, birinchi bosqichdagi ishtirokchilarning 
aksariyati 1-darajali va 2-darajalilar haqida p = 1/2 uchun talqin qilinishi 
mumkin. Uchta seans uchun birinchi turning medianasi 17 ni tashkil etgan va 1-
darajadan taxmin qilingan 25 va 2-darajali taxmin qilingan 12,5 o’rtasida p = 
2/3 uchun mediana 33 ni tashkil etadi va bu 1-darajadan taxmin qilingan 
50×(2/3)=33,333 va 1-darajada taxmin qilingan 50×(2/3)
2
= 22,222 soni 
o’rtasida bo’lgan. 
Tajriba bosqichi takrorlanganda, ko’plab ishtirokchilar kichikroq 
raqamlarni tanlashgan. To’rtinchi turda p = 1/2 uchun mediana tanlangan 

---

52 
raqamlar 2, 0,98 va 0,97 bo’lgan. To’rtinchi turda p = 2/3 uchun o’rtacha 
tanlangan raqamlar 10, 3 va 8,8 bo’lgan. Shunday qilib, biz ushbu natijalarni 
Nagelning modeli bo’yicha ifodalaganimizda, tajribali o’yinchilar ko’proq 
tajribaga ega bo’lganida fikr yuritishda oldinga siljishini ko’ramiz. 
Biz Nagelning tajribalaridan bir nechta xulosalarni ko’rishimiz mumkin. 
Birinchidan, uning har qanday tajriba sessiyalarida nolni tanlash g’alabaga olib 
kelmadi. Barcha o’yinchilar inson faoliyati iqtisodiyotidir, degan faraz ostida, 
agar o’yinchi cheksiz fikrlash bosqichlarini bajarsa, unda nolni tanlash oqilona 
bo’ladi. Biroq, aslida, boshqa o’yinchilarning hech biri inson faoliyati 
iqtisodiyoti emas. Taxmin noto’g’ri bo’lgani uchun, o’yinchi qanchalik 
mulohaza yuritmasin, u g’alaba qozona olmaydi. Shunday qilib, inson faoliyati 
iqtisodiyoti uslubidagi ratsionallik “ratsionallik” bo’lib, u pul topish maqsadiga 
erishishi shart emas va asl ma’noda ratsionallik bilan bir xil emasligini 
ko’rsatadi. 
Ikkinchidan, oddiy inson fikrlashning cheksiz bosqichlarini bajarmaydi, 
lekin tajribaga ega bo’lmagan holatlarda 1-darajali yoki 2-darajaning sayoz 
bosqichida to’xtashga intiladi. Bunday muammoga duch kelganimizda, bu 
insoniy moyillik ekanligini ta’kidlashimiz kerak, shuningdek tafakkurimizni 
chuqurlashtirishga harakat qilishimiz, muammoni boshidan kechirgan 
insonlardan saboq olishimiz va tarixdan saboq olishimiz kerak. Dunyoning 
ko’pgina davlatlari tarixda hech bir davlat boshdan kechirmagan yoshi katta 
insonlardan iborat jamiyatlarga o’tmoqda. Natijada pensiya va tibbiy xarajatlar 
ortib bormoqda, bu esa joriy va kelajakdagi davlat byudjeti muammolarini 
keltirib chiqarmoqda. Bu muammolar haqida chuqur o’ylash muhimdir.