O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Bekker-DeGroot-Marschak usuli (BDM), Gordon 
M. Bekker, Morris X. DeGroot va Jeykob Marschak nomi 
bilan atalgan, 1964-yilda chop etilgan “Xulq-atvor haqidagi 
fan” maqolasi uchun “Yagona javobli ketma-ketlik metodi 
bilan naflilikni o’lchash” rag’batlantirishga mos keladigan 
protsedura bo’lib, to’lashga tayyorlikni (WTP) o’lchash 
uchun eksperimental iqtisodiyotda foydalaniladi. 

---

43 
4. Agar sotuvchi tanlangan narxdan past yoki unga teng bo’lgan sotish 
narxini e’lon qilgan bo’lsa, u holda sotuvchi tanlangan narx bo’yicha bitim 
tuzadi;
5. Tanlangan narxdan yuqori bo’lgan sotish narxlarini e’lon qilgan 
sotuvchilar uchun hech qanday bitim mavjud emas.
Ushbu BDM mexanizmida narx tasodifiy tanlanadi, shuning uchun hech 
bir xaridor yoki sotuvchi yolg’on gapirish orqali narxni boshqara olmaydi. 
Biroq, ba’zi ishtirokchilar narxni manipulyatsiya qilish qobiliyatini 
tushunmasligi va noto’g’ri tasavvurga ega bo’lishi mumkin.
Yana bir element – anonimlik. Anonimlik bo’lmasa, ishtirokchilarga 
boshqalar tomonidan qanday qarashlari haqidagi fikrlar ta’sir qilishi mumkin. 
Shunday qilib, Plott va Zeiler anonim qarorlar va to’lovlarni qabul qilishdi. 
WTA-WAP farqlarini o’lchash bo’yicha ko’plab tajribalar o’tkazildi, ammo, 
ular birinchi bo’lib quyidagi to’rtta xususiyatni ajratib ko’rsatdilar:
- rag’batlantiruvchi mexanizm,
- o’qitish,
- haqiqiy pul to’lovlari bilan mashq qilish,
- anonimlik. 
Plott va Zeilerlarning krujka tajribasi 
 
Tajriba boshida sotuvchilar ham, xaridorlar ham krujkalarni ko’zdan 
kechirishdi. Har bir sotuvchiga krujka va har bir xaridorga krujka yo’qligi e’lon 
qilindi. Ularning tajribasida WTA va WTP o’rtasidagi farq statistik jihatdan 
ahamiyatli emas edi. Malumot nuqtasi har doim fondga teng degan faraz ostida, 
istiqbol nazariyasi WTA va WTP o’rtasidagi farqga Plott va Zeilerning 
eksperimental protseduralardagi o’zgarishlari ta’sir qilmasligini taxmin qiladi. 
Shu sababli, Plott va Zayler, Kahneman va boshqalarning tajribasida WTA-

---

44 
WTP farqining sababini ta’kidladilar. Bu xayriya effekti emas, balki 
ishtirokchilar WTA va WTP haqida yolg’on gapirishlari va boshqalar ularga 
qanday qarashlari haqida qayg’urishlari uchun boshqa effektlar edi. 
Boshqa tomondan, shuni ko’rsatdiki, Plott va Zeiler protseduralari 
bo’yicha o’z tajribalarida ham, Plott va Zeiler eksperimenti ma’lumotlarida ham 
WTA va WTP o’rtasidagi farqlar pul mukofotlari sifatida to’lanadigan 
lotereyalar uchun statistik ahamiyatga ega bo’lgan. Sovrin sifatida tovarlarni 
to’laydigan lotereyalar uchun WTA va WTP o’rtasidagi farqlar unchalik katta 
emas edi. Endowment effekti bilan bog’liq bo’lmagan ko’plab eksperimentlar 
uchun yo’qotishdan voz kechish bilan qiymat funktsiyasi ularning natijalarini 
juda yaxshi ifodalashi mumkin. 
Chunki, WTA va WTP ni o’lchash qiyin bo’lganligi sababli, Knetsch 
endowment effektini tekshirish uchun almashinuv tajribasini o’tkazdi. 
Ishtirokchilar tasodifiy tarzda ikki guruhga bo’lindi. Birinchi guruhning har bir 
ishtirokchisiga krujka kubogi berildi. Biroz vaqt o’tgach, ularning har biriga 
krujka kubogini konfetga almashtirish imkoniyati berildi. Ikkinchi guruhning 
har bir ishtirokchisiga konfet berildi. Biroz vaqt o’tgach, ularning har biriga 
konfetni krujka kubogiga almashtirish imkoniyati berildi. Birinchi guruhdagi 76 
ishtirokchining 89 foizi krujkalarini ushlab turishdi. Ikkinchi guruhdagi 87 
nafar ishtirokchining 90 foizi o’z shirinliklarini ushlab turishdi. Ayirboshlash