O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Nazorat va muhokoma uchun savollar 
 
1. Ehtimollar fazosi nima? 
2. Hodisa nima? 
3. Optimistik kayfiyat deganda nimani tushunasiz? 
4. Pessimistik kayfiyat deganda nimani tushunasiz? 
5. Gipotetik savollar nimalardan iborat?
6. Paradokslar deganda nimani tushunasiz? 
7. Ellsberg paradoksi nimalardan iborat? 

---

35 
IV BOB. ISTIQBOLLIK NAZARIYASI 
4.1. Qiymat funksiyasi va ma’lumotning muhim nuqtasi 
Istiqbol nazariyasining ikkita ustuni qiymat funktsiyasi va qaror vazni 
funktsiyasidir. Qiymat funksiyasi kutilayotgan naflilik nazariyasidagi naflilik 
funksiyasiga mos keladi. Kutilayotgan naflilik nazariyasidagi naflilik funksiyasi 
bilan solishtirganda, qiymat funksiyasi uchta xususiyatga ega:
1. Asosiy e’tibor mos 
ma’lumotning muhim nuqtasi
dan o’zgarishlarga 
qaratilgan; 
2. Yo’qotishdan voz kechish;
3. Sezgirlikni kamaytirish.
Qaror vazni funksiyasi esa kutilayotgan naflilik nazariyasidagi 
ehtimollarga mos keladi. Lotereya umumiy qiymatini (bu istiqbollar 
nazariyasida istiqbol deb ataladi) qiymatlar yig’indisi sifatida hisoblaganda, 
inson ob’ektiv ehtimollikdan ko’ra, sub’ektiv qaror vaznidan foydalanadi deb 
taxmin qilinadi. 
4.1-rasm. Qiymat funksiyasi
grafigi 
Istiqbol nazariyasi qiymat funksiyasining birinchi xossasi shundan 
iboratki, v(x) qiymat funksiyasining x argumenti mos 
ma’lumotning muhim 
Yo'qotish 
Daromad 

---

36 
nuqtasi
dan o’zgarishidir. Aksincha, u(z) odatiy yordamchi funksiyaning 
argumenti z mutlaq darajadir. Misol uchun, aytaylik, bir kishining boshlang’ich 
jamg’armasi bor va bu boshlang’ich jamg’arma uning ma’lumot nuqtasidir. U x 
dollar olganida, uning naflilik dasturining qiymati u(e+x), qiymat 
funksiyasining qiymati esa v(x) ga teng. U x dollarni yo’qotganda, uning nafliki 
qiymati u(e-x), qiymat funksiyasining qiymati esa v(-x) ga teng bo’ladi.
Tez iqtisodiy o’sishni boshdan kechirgan ko’plab mamlakatlarda, 
masalan, Yaponiyada jadal o’sish davrida aholi jon boshiga daromad keskin 
oshgan bo’lsada, ammo, o’tkazilgan so’rovlar natijasiga ko’ra esa o’rtacha 
sub’ektiv farovonlik ko’rsatkichlari unchalik o’zgarmagan. Ushbu empirik 
tahlil milliy daromadning oshishi bilan tipik shaxsning 
ma’lumotning muhim 
nuqtasi
ko’tarilishi va qiymat funktsiyasi hamda sub’ektiv farovonlik o’rtasida 
ijobiy bog’liqlik mavjudligini ko’rsatadi. 4.1-rasmda boshlang’ich nuqtasi 
ma’lumotning muhim nuqtasi bo’lgan tipik qiymat funksiyasining grafigi 
berilgan. 
Rasmda koordinatalarning o’ng tomonida x ning ortishi bilan v(x) ning 
ortish tezligi, koordinataning chap tomonida x kamayishi bilan v(x) ning 
kamayish tezligidan kichik bo’ladi. Bu qiymat funktsiyasining ikkinchi 
xususiyatini ko’rsatadiki, daromaddan qoniqish yo’qotishdan qoniqishdan 
kichikroqdir. Bu yo’qotishdan voz kechish deb ataladi.
Masalan, fond bozorlaridagi ko’plab yakka tartibdagi investorlar o’z 
investitsiyalaridan yo’qotishlar bo’lishini xoxlashmaydi. Bu yo’qotishdan voz 
kechish natijasida talqin qilinadi.
4.1-rasmda qiymat funksiyasi yutuq sohasidagi botiq funksiya 
(koordinataning o’ng tomonida), yo’qotishlar sohasida (boshning chap 
tomonida) qavariq funksiyadir. Bu qiymat funktsiyasining uchinchi xususiyati 
bo’lib, u sezgirlikni pasaytirish deb ataladi. Qiymat funktsiyasi daromadlar 
sohasida konkav bo’lganligi sababli, ushbu sohada baholash orqali qabul 

---

37 
qilingan qarorlar xavf-xatardan voz kechishni ko’rsatadi. Bundan farqli o’laroq, 
qiymat funktsiyasi yo’qotishlar sohasida qavariq bo’ladi, shuning uchun ushbu 
sohadagi baholashlar tomonidan qabul qilingan qarorlar xavf-xatarga 
moyilligini ko’rsatadi. Misol uchun, agar qimmatli qog’ozlar narxi pasaysa va 
uning o’zgaruvchanligi katta bo’lsa, uni ushlab turishda davom etsa, uning 
yo’qotishlar sohasida xavf-xatar ortib boradi. 
Shunday tadqiqotlarni o’tkazishda Tversky va Kahneman (1992) qiymat 
funktsiyasini baholash uchun Kaliforniya va Stenford universitetining 25 nafar 
aspirantlarining eksperiment ma’lumotlaridan foydalangan. Boshqa bir 
tadqiqotda qiymat funktsiyasini baholash uchun Vetnamning qishloqlaridan 
yasovchi kam daromadli aholining eksperiment ma’lumotlaridan foydalangan 
va shunga o’xshash natijalar kuzatilgan. Bu tadqiqotlarda qiymat funksiyasi 
sifatida quyidagi funksional shakldan foydalanilgan.







)
0
<
,
(
)
(
)
0
,
(
)
(
x
agar
x
x
agar
x
x
v
a


4.1 
Maskur tadqiqotlarda afzal ko’rilgan parametrlar uchun taxminiy 
qiymatlar α=β=0.88 va doimiy nisbiy xavfdan voz kechish o’lchovi λ=2.25 ga 
teng bo’lgan. Daromadlar sohasi uchun qiymat funktsiyasi qavariq bo’lib, 1-α 
xavfni ko’rsatadi va 1 - 0,88 = 0,12 deb baholanadi. Yo’qotishlar sohasi uchun 
qiymat funktsiyasi xavfga moyilligini ko’rsatadi. λ=2.25 bo’lgani uchun 
yo’qotishlar sohasidagi qiymat funksiyasining qiyaligi x ning har bir bir xil 
mutlaq qiymatida daromadlar sohasidagidan 2.25 marta kattaligini ifodalaydi. 
Bu yo’qotish xoxlamaslikning kuchli darajasini ifodalaydi.