O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

9.1-rasm. Madaniyat va dunyoqarash 
 
Madaniyat yuzasida insonlarda iqtisodiy xulq-atvor va madaniy xulq-
atvor mavjud (masalan, nikoh va dafn marosimlarini tashkil qilish yoki 
qatnashish). Bu yerda biz bularning asosida turgan hamma narsani dunyoqarash 
Madaniyat sirti: iqtisodiy xatti-harakatlar, madaniy 
xatti-harakatlar
Aniq dunyoqarash: e'tiqod tizimlari
Yashirin dunyoqarash: kategoriyalar, munosabatlar, 
mantiqlar

---

125 
deb hisoblaymiz. Dunyoqarash e’tiqod tizimlaridan iborat aniq dunyoqarashga 
va odatda ongsiz bo’lgan dunyoqarashning o’zagi bo’lgan yashirin 
dunyoqarashga bo’linadi. E’tiqod tizimlari asosan ongli kognitiv jihatiga, 
masalan, 
keyingi 
hayot 
mavjudligi 
yoki 
yo’qligi 
bilan 
bog’liq. 
Dunyoqarashning chuqur o’zagi kognitiv jihatni o’z ichiga oladi, masalan, biz 
narsalarni tan olish va mantiqni amalga oshirishda toifalar yoki munosabatlar 
ta’kidlanadimi, biz go’zal deb hisoblagan narsaning ta’sirchan tomoni va 
me’yorlar, axloq va qadriyatlarning baholash jihati kabilar. 
Yashirin 
dunyoqarash 
haqida 
ma’lumot 
to’plash 
uchun 
biz 
antropologiyadagi usullarni iqtisodiyotga moslashtira olamiz. Masalan, Li va 
boshqalar “Qaysi raqam qolgan uchta raqamga tegishli emas?” degan savoldan 
foydalangan (9.2-rasm).
9.2-rasm. Yashirin dunyoqarash 
 
Yaponiya, Koreya va AQShda o’tkazilgan milliy so’rovlarda. Bu savol 
insonlar mantiqni qanday amalga oshirishi haqida. G’arb ratsionalizmi bilan 
respondent uchinchisini tanlaydi. G’arb ratsionalizmining asosi to’plam 
nazariyasi bo’lib, unda biror narsa toifaga tegishli yoki yo’qligini aniqlay olish 
muhimdir. Shuning uchun. uchinchisi tanlanadi, chunki u yagona kichikroq 
raqam. 9.3-rasmda bo’lgani kabi, ko’pchilik yapon va koreyslar uchinchi 
raqamni tanladilar, ammo, bu mamlakatlarning har birida uchinchi raqamni 
tanlaganlarning ulushi AQShdagidan kichikroq edi. Yaponiyada 8% insonlar 
birinchisini tanlagan, Koreyada esa 10 % birinchisini tanlagan. Bu insonlar 
ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi raqamlarni bir oila sifatida ko’rishlari mumkin. 

---

126 
O’zaro munosabatlarga e’tibor qaratgan holda mantiqni amalga oshirishning 
bunday usuli relyatsion mantiq deb ataladi (Hiebert 2008). Koreyada 9 % 
insonlar to’rtinchisini tanlaydi. Bu birinchi, ikkinchi va uchinchilarni oila 
sifatida ko’rib chiqishni talqin qilish kontekstida er va xotin o’rtasidagi kuchli 
aloqa tufayli bo’lishi mumkin. Ikkinchi raqamni tanlaganlar AQSh va 
Yaponiyada 1% dan kam, Koreyada esa taxminan 2 %. Ya’ni, to’rtinchi raqam 
ona, uchinchi raqam bola, birinchi raqam esa ota sifatida qabul qilingan. Ona va 
bola o’rtasidagi aloqa kuchli bo’lsa-da, ikkinchi raqam ota yoki onaning onasi 
bo’lib, ota va bola va ona o’rtasida ma’lum masofa mavjud.