O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Buyuk Sharqiy Yaponiya zilzilasining inson farovonligiga ta’siri 
2011 yilda Yaponiyada sodir bo’lgan Buyuk Sharqiy zilzila hanuzgacha 
turli ko’rinishdagi zararlarni keltirib chiqarmoqda - nafaqat inson va jismoniy 
zarar, balki tsunami va radioaktivlikning oqibatlaridir. Katta zilzila ko’plab 
yaponiyaliklarning dunyoqarashini ko’p jihatdan larzaga keltirdi, masalan, baxt 
nima va atrofimizdagi insonlar hayotimizda qanchalik muhim. 

---

134 
Ishio va boshqalar (2014) butun Yaponiya bo’ylab 4000 dan ortiq 
insonlarning javoblaridan iborat bo’lgan ma’lumotlardan 2011 yil mart oyida 
sodir bo’lgan Buyuk zilzila baxtining ta’sirini o’rgandi. Ular zilziladan oldin va 
keyin insonlarning farovonligiga (baxti)dagi o’zgarishlarni tahlil qilishdi. Ular 
shuni aniqladilarki, yaponiyaliklar baxti pasayganini bildirganlarga qaraganda 
ko’proq baxtiyorlik ko’paygan. Zilzila qanchalik halokatli bo’lganini hisobga 
olsak, bu noto’g’ri natijani xayriya xayriyalarining katta o’sishi bilan izohlash 
mumkin, bu 2011 yil mart oyida 1 yil oldingiga nisbatan 850 % ga oshgan, agar 
baxtning hech bo’lmaganda qisman eudaimoniyani aks ettiradi deb hisoblasak. 
Demak, mumkin bo’lgan tadqiqot gipotezasi shundan iboratki, ko’plab 
yaponiyaliklar zilziladan keyin ko’proq altruistik bo’lib, ularni xayriya 
xayriyalariga undashdi va bu o’z navbatida ularni baxtli qildi. Ishino va 
boshqalar ma’lumotlari ushbu tadqiqot gipotezasini qo’llab-quvvatlashini 
aniqladi. 
Ular Keio universiteti qoshidagi Umumiy ma’lumotlar tadqiqot markazi 
tomonidan o’tkazilgan birinchi Buyuk Sharqiy Yaponiya zilzilasini maxsus 
tadqiqoti (GEES), Keio uy xo’jaliklari bo’yicha tadqiqoti (KHPS) va Yaponiya 
uy xo’jaliklari bo’yicha tadqiqoti (JHPS) asosidagi ma’lumotlardan 
foydalanganlar. GEES 2011 yil iyun oyida oʻtkazilgan va respondentlar 
zilziladan oldin mavjud boʻlgan ikkita umumiy maʼlumot soʻrovi KHPS va 
JHPS vakillari edi. Shaxsiy baxt uchun GEES respondentlaridan “Umuman 
olganda, men baxtlimanmi?” degan savol berildi. Altruizm uchun ulardan 
“men boshqa insonlarning ehtiyojlarini o’zimning ehtiyojlarimdan ustun 
qo’yamanmi?” deb so’rashdi. Har bir respondent 11 ballik tizim yordamida 
javob berdi (0 “mutlaqo rozi emas” degani). Har bir savol uchun 
respondentlardan 2011 yil fevral oyi va so’rov o’tkazilgan bir sahifada 
(zilziladan oldin va keyin) o’zlarining retrospektiv javoblarini qo’yishlari 

---

135 
so’ralgan, shunda ular ikki davr o’rtasidagi o’zgarishlarni ongli ravishda 
sezishlari mumkin edi. 
Ushbu tadqiqotda har bir o’zgaruvchi “ko’tarilgan”, “o’zgarmagan” va 
“kamaygan” deb tasniflanadi va bu usullarni qo’llash orqali ular 
o’zgaruvchanlik 
darajasidan 
hamda 
daraja 
o’zgarishini 
shaxslararo 
taqqoslashdan qochishdi. Ikki bosqichli logit-tahlil deb ataladigan ekonometrik 
usuldan foydalanib, ular teskari nedensellikka yo’l qo’ygandan keyin 
yuqoridagi gipoteza uchun statistik jihatdan muhim asoslarni topdilar. 
Tabiiy ofat kabi muhim voqea sodir bo’lganda, baxtning o’zgarishini va 
insonning dunyoga bo’lgan nuqtai nazarini o’lchaydigan retrospektiv so’rov 
ma’lumotlaridan foydalanishning ijobiy va salbiy tomonlari bor. Ijobiy 
tomonlari umumiy ma’lumotlar to’plamidan tashqari ma’lumotlarni yig’ish 
qulayligini o’z ichiga oladi. Kutilmagan voqea sodir bo’lgan taqdirda, agar 
kimdir kutilmagan voqea sodir bo’lishidan oldin to’g’ridan-to’g’ri to’plangan 
bo’lmasa, voqea sodir bo’lganidan oldin va keyin umumiy ma’lumotlarini 
yig’ib bo’lmaydi. Yana bir ijobiy jihat - baxtni tan olishning o’zgarishi va 
respondentlarning dunyoqarashi retrospektiv so’rov ma’lumotlarida qanday o’z 
aksini topishi. Misol uchun, baxt darajasi voqeadan oldin va keyin o’zgarmagan 
deb taxmin qiling. Agar umumiy ma’lumotlar so’rovining ikkita nuqtasida baxt 
o’lchov xatosini o’z ichiga oladi deb faraz qilsak, baxtning o’zgarishi faqat 
ikkita ma’lumot nuqtasida o’lchash xatosining aksidir. Boshqa tomondan, agar 
biz retrospektiv so’rov ma’lumotlaridan foydalansak, bizda shunga o’xshash 
muammo bo’lmaydi. Retrospektiv so’rov ma’lumotlarining kamchiliklaridan 
biri bu so’rov o’tkazilganda o’tmishni baholashda “retrospektsiya xatosi”dir. 
Agar bizda retrospektiv so’rov ma’lumotlari va umumiy ma’lumotlari mavjud 
bo’lsa, bu muammo qanchalik muhimligini tekshirish mumkin. KHPS va JHPS 
yillik so’rovi 2011 yil yanvar oyida o’tkazilganligi sababli vaziyat shunday edi. 
Ishino va boshqalarning asosiy natijalari - retrospektiv va real vaqtda 

---

136 
ma’lumotlarda ishonchli bo’lganligi bilan izohlanadi. Ushbu mustahkamlikni 
hisobga olgan holda, katta voqeadan keyin retrospektiv ma’lumotlarni to’plash 
bo’yicha kelajakdagi tadqiqotlar uchun katta imkoniyatlar mavjud.