O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

10.3. Insonning altruistik xulq-atvori va farovonligi 
Xayriya harakati forovonlik (baxt) tuyg’usini oshiradi degan taxminga 
mos keladi. Dunn va boshqalar inson o’z pulini boshqalar uchun ishlatganda 
baxt ortishi haqidagi farazni sinab ko’rish uchun tajriba o’tkazdi.
Ular Britaniya Kolumbiyasi universitetining 46 ishtirokchi talabalari 
o’rtasida so’rov o’tkazdilar. Ertalab har bir ishtirokchiga 5 yoki 20 dollar berildi 
va uni soat 17:00 ga qadar ishlatishni buyurdilar.
Xuddi shu kuni ishtirokchilar tasodifiy ravishda ikki guruhga bo’lingan: 
bir guruhga pulni o’z-o’ziga sarflash, ikkinchi guruhga pulni boshqalarga 
ishlatish ko’rsatmasi berildi (birovga sovg’a yoki xayriya).
Kuniga ikki marta - ertalab oluvchilarga pul berishdan oldin va 17:00 dan 
keyin ular pulni ishlatganlarida - ularning baxtlarini baholash uchun savollarga 
javob berishlari so’ralgan.
Natija shuni ko’rsatdiki, pulni boshqalarga sarflagan guruh uchun baxt 
statistik jihatdan sezilarli darajada oshgan. Ular 5 yoki 20 dollar olganmi, 
sezilarli farq qilmadi.
Xuddi shu universitetning 109 nafar talabasidan iborat boshqa to’plamga 
ular ushbu tajribaning to’rtta shartini ko’rsatdilar (o’zlari yoki boshqalar uchun 
5 yoki 20 dollar sarflash) va ishtirokchilardan ularni eng baxtli qiladigan shartni 
tanlashni so’rashdi. Talabalarning taxmini ikkita asosda noto’g’ri edi. Ko’proq 
respondentlar pulni boshqalarga emas, balki, o’zlari uchun sarflasa, o’zlarini 
baxtli his qilishlarini taxmin qilishgan va 20 dollar ularni 5 dollardan ko’ra 
baxtliroq qiladi.

---

137 
Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, talabalar o’zlariga pul sarflasalar 
baxtliroq bo’laman deb noto’g’ri o’ylashdi, lekin boshqalarga pul sarflasalar 
baxtliroq bo’ladilar. 
Subyektiv farovonlikni shaxslararo taqqoslash 
Farovonlikni individual taqqoslashni o’z ichiga olgan empirik 
tadqiqotlarni kiritishdan oldin, qo’shimcha omillarni hisobga olish kerak. 
An’anaviy iqtisodiyotda farovonlik tushunchasi naflilikdir va an’anaviy 
iqtisodiyotda keng qo’llaniladigan Pareto optimalligi tushunchasi naflilikni 
shaxslararo taqqoslashdan qochadi. Birinchi bo’limda biz Harsanyi ma’lum 
aksiomalar ostida naflilikni shaxslararo taqqoslash mumkinligini ko’rsatdi. 
Biroq, Diamond axloqiy nuqtai nazardan aksiomalardan biriga qarshi chiqdi. 
Shuningdek, 
sub’ektiv 
farovonlikning 
turli 
ko’rsatkichlari 
an’anaviy 
iqtisodiyotda qo’llanilganidek, naflilikni qo’lga kiritish uchun mo’ljallanmagan.
Shuni hisobga olgan holda, farovonlikni shaxslararo taqqoslash 
imkoniyati bilan bog’liq uchta nazariy muammo mavjud.
birinchidan, Harsanyi aksiomalarini qabul qilish kerakmi yoki yo’qmi;
ikkinchidan, agar biz buni qabul qila olmasak, shaxslararo taqqoslashlarni 
amalga oshirishga imkon beradigan muqobil aksiomalar to’plami mavjudmi 
yoki yo’qmi;
uchinchidan, ularning tadqiqi uchun naflilikdan boshqa farovonlik 
tushunchasidan foydalanilganda, bu farovonlik tushunchasini shaxslararo 
taqqoslashlar mavjudmi yoki yo’qmi degan nazariy muammo yuzaga keladi.
Bu keyingi nazariy tadqiqotlarni talab qiladi; ammo, biz hech 
bo’lmaganda ma’lum sharoitlarda farovonlik (naflilik) ning bir kontseptsiyasini 
shaxslararo taqqoslash mumkinligini bilganimiz sababli, biz turli shaxslar 

---

138 
o’rtasidagi farovonlikni solishtirish bo’yicha empirik tadqiqot imkoniyatini 
shunchaki inkor eta olmaymiz. 
Shuningdek, Harsanyi nega uning aksiomalari qoniqtirilsa ham, har xil 
insonlarda solishtirish mumkin bo’lgan farovonlikni o’lchash qiyinligini 
ifodalaydi. Masalan, biror kishi o’zining hayotdan qoniqish darajasi boshqa 
insonlarnikiga qaraganda yuqori ekanligini aytganida, biz qoniqish darajasi 
haqiqatan ham yuqoriroqmi yoki u bu savollarga boshqalarga qaraganda 
qat’iyroq javob berishga psixologik moyilligi borligini ayta olmaymiz. Afsuski, 
bizda muammoga hali yetarlicha ishonchli nazariy javob yo’q. Uchinchi 
bo’limda muhokama qilganimizdek, empirik tadqiqotning vazifalaridan biri bu 
kabi nazariy tadqiqotlar uchun ba’zi maslahatlar olish uchun individual 
farovonlikni taqqoslash va natijalarni bunday taqqoslashsiz taqqoslashdir. 
Baxt iqtisodiyotida yaxshi ma’lum bo’lgan Easterlin paradoksi 
farovonlikni shaxslararo taqqoslashni o’z ichiga oladi. Easterlin “Umuman 
olganda, siz qanchalik baxtlisiz?” degan uch ballik reyting shkalasi savoliga 
javoblardan foydalangan. Sub’ektiv baxt ko’rsatkichini qurish bo’yicha uning 
AQShda olib borilgan tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, daromadi yuqori bo’lgan 
insonlarning baxtiyorlik darajasi yuqoriroq, biroq, u vaqt-seriya tahlilini 
o’tkazganida, vaqt o’tishi bilan mamlakatning aholi jon boshiga to’g’ri 
keladigan daromadlari oshgan taqdirda ham o’rtacha baxt darajasi o’zgarmagan. 
Bu Easterlin paradoksi deb ataladi. Easterlin vaqt seriyasini tahlil qilish uchun 
faqat AQSh ma’lumotlaridan foydalangan, ammo boshqa mamlakatlarda turli 
vaqtlarda o’tkazilgan ko’plab tadqiqotlar Easterlin, Clark, Frijters va Shields 
tomonidan o’tkazilgan so’rovda ko’rsatilganidek, o’xshash natijalarni berdi. 
Yaponiya uchun Ohtake va boshqalar 1958-1998 yillarda Yaponiyaning real 
yalpi ichki mahsuloti olti barobar oshganiga qaramay, hayotdan qoniqish 
darajasida aniq oʻsish kuzatilmaganini aniqladi. 

---

139 
Shuningdek, aholi jon boshiga daromadi yuqori bo’lgan mamlakatlarda 
baxtning o’rtacha darajasi yuqori ekanligi haqida aniq ma’lumot yo’qligini 
ko’rsatdi. Keyingi ko’plab tadqiqotlarda tadqiqotchilar baxt darajasi ma’lum bir 
daromad darajasiga qadar oshib borishini aniqladilar, ammo, darajaga 
erishgandan so’ng, baxt darajasi oshmadi (Graham 2011, 16-17-betlar). Biroq, 
Deaton hayotdan qoniqish bo’yicha Gallup dunyo so’rovidan foydalangan va 
daromad (tabiiy jurnalda) va hatto yuqori daromadli mamlakatlarda ham 
hayotdan qoniqish o’rtasida ijobiy va barqaror munosabatni aniqlagan.