O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Qisqa xulosalar 
 
Ushbu bo’limda inson xulq-atvori bo’yicha olingan ba’zi natijalarning 
huquqqa ta’sirini o’rganilgan. Richard Taler va Kass Sunshteyn “Ertaga 
ko’proq saqlash” dasturidagi 7 ta odatiy qoidalarni o’rnatishda bo’lgani kabi, 
farovonlikni oshirishga qaratilgan tanlovlarda insonlarni o’zini o’zi yaratishga 
undashda qanday rol o’ynashi haqida ishonchli tarzda yozgan. 
Bunda ko’rib chiqilgan misollarning asosiy maqsadi, ba’zi bir tanlangan 
vaziyatlarda (organlarni topshirishni ko’paytirishda kabi) Nudge nazariyasi 
foydali bo’lsa-da, boshqa ko’p holatlarda foydali emasligini ko’rsatishdir. 
Ya’ni, xulq-atvor tadqiqotlarida aniqlangan RCT taxminlaridan chetga chiqish 
xususiy qarorlar qabul qilish jarayoniga ko’proq aralashishni va qonunning 
ba’zi asosiy jihatlarini chuqur qayta ko’rib chiqishni talab qiladigan vaziyatlar 
mavjudligini ko’rsatdi.
Nazorat va muhokoma uchun savollar 
1. Moliyaviy savodxonlik deganda nimani tushunasiz?
2. Iqtisodchilar tomonidan xulq-atvor iqtisodyotiga bo’lgan tanqidlari 
haqida ayting? 
3. Usul tanlash nima?
4. Empirik usullar uzluksizligi deganda nimani tushunasiz?
5. Dala tadqiqotlari va uning asosiy afzalliklari nimalardan iborat? 
6. Laboratoriya tajribasi nima? 
7. Muqobil empirik usullar haqida nimalarni bilasiz?

---

202 
XULOSA 
 
Xulq-atvor iqtisodiyoti shaxslar va institutlarning qarorlariga psixologik, 
kognitiv, hissiy, madaniy va ijtimoiy omillarning ta’sirini va bu qarorlarning 
klassik iqtisodiy nazariya nazarda tutgan qarorlardan qanday farq qilishini 
o’rganadigan fandir. 
Xulq-atvor iqtisodiyotida insonning haqiqiy xulq-atvori bu inson faoliyati 
iqtisodiyotining ratsionalligiga mos kelmaydi. Bu insonning haqiqiy xatti-
harakati mantiqiy emasligini darhol hukm qilishimiz kerak degani emas. 
Iqtisodchining aql-idrokida o’zini tutish yaxshi yoki yomon ekanligini hal qilish 
holatlarga bog’liq va ehtiyotkorlik bilan mulohaza yuritishni talab qiladi. 
Neyroiqtisodiyot – bu nevrologik usullardan foydalangan holda individual 
iqtisodiy xatti-harakatlarga olib keladigan miya funktsiyalarini ochib berish va 
haqiqiy iqtisodiy xatti-harakatlarni yaxshiroq tushuntirishni ta’minlaydigan 
yangi iqtisodiy nazariyani yaratishdir. 
Elementar hodisalar to’plami ehtimollar fazosi, uning har qanday kichik 
to’plami esa hodisa deyiladi. Rivojlangan mamlakatlarda uy xo’jaliklarini tahlil 
qilish uchun umumiy ma’lumotlardan foydalangan, ya’ni, bir xil uy 
xo’jaliklaridan turli vaqtlarda to’plangan ma’lumotlar. Bunda, xavfli 
aktivlarning umumiy aktivlarga nisbati taxminan doimiy bo’lganligi sababli, 
ular nisbatan xavfdan qochish o’lchovi doimiy deb taxmin qilingan. Ushbu 
nisbatdan va xavfli aktivning daromadlilik darajasining xavflilik darajasidan 
farqini nisbiy xavfdan voz kechish o’lchovi ekanligi taxmin qilingan. 
Istiqbol nazariyasi kutilayotgan naflilik nazariyasini hal qiluvchi yo’llar 
bilan o’zgartiradi. Har xil empirik natijalarni tushunish uchun, masalan, 
endowment effekti bo’yicha eksperimental ma’lumotlar va Nyu-Yorkdagi taksi 
haydovchilari uchun ma’lumotlar, mos yozuvlar nuqtalaridagi o’zgarishlarni 
hisobga olish muhim edi. Shu nuqtada, istiqbol nazariyasining eng muhim 

---

203 
kamchiligi mos yozuvlar nuqtalari qanday aniqlanishi va o’zgarishi nazariyasi 
tugallanmaganligini anglatadi. Bundan tashqari, ma’lum bir qaror muammosi 
uchun ma’lumotning muhim nuqtasi aqliy hisobga bog’liq ko’rinishini hisobga 
olsak, mos yozuvlar nuqtalarining to’liq nazariyasi aqliy hisoblar qanday 
aniqlanishini ifodalashi kerak. 
Cheklangan ratsionallikni o’rganish uchun an’anaviy iqtisodiyotning 
optimallashtirish yondashuvi cheksiz regress muammosi kabi qiyinchiliklarga 
ega. Kahneman va Tverskiy tomonidan qo’llanilgan tavsifiy yondashuvda 
ikkita fikrlash tizimi g’oyasi (ko’pincha fikrlashning dual tizim modeli deb 
ataladi) bizning tushunchamizni aniqlashtirish uchun model sifatida ishlatilgan, 
garchi birlashgan matematik model tuzilmagan bo’lsa ham. 1-tizimning intuitiv 
mulohazalari, masalan, evristika, ko’pincha ushbu modelga asoslangan 
tajribalarda noto’g’ri fikrlarga olib keladi. 
Giperbolik diskontlash modeli an’anaviy iqtisodiyotdagi eksponensial 
diskontlash modeli qila olmaydigan kechiktirish xatti-harakatlarini ifodalashi 
mumkin. Neyroiqtisodiyotda miyamizning turli qismlarida turli xil eksponensial 
chegirma stavkalari mavjudligini ko’rsatadigan dalillar mavjud. Sharh 
shundaki, xatti-harakatlari giperbolik diskontlash modeliga mos keladigan 
insonlar qisqa va uzoq ufqlar uchun miyalarining turli qismlaridan 
foydalanadilar.
Uzoq muddatda qaror qabul qiluvchilarning o’zlariga zarar etkazadigan 
qarorlar uchun empirik dalillarni muhokama qiladi, ular moliyaviydan tortib to 
ortiqcha qarz olish, ortiqcha ovqatlanish va giyohvandlik kabi sog’liq 
muammolarigacha. Ikeda, shuningdek, empirik dalillar va nazariy modellar 
o’rtasidagi munosabatlarni muhokama qilgan, empirik dalillar va nazariy 
modellar orqali olingan tushunchalardan o’z-o’zini nazorat qilish 
muammolarini qanday engishimiz mumkinligi haqida munozaralarni taklif 
bergan. 

---

204 
Iqtisodiy xatti-harakatlardagi madaniy farqlar so’rov ma’lumotlari va 
eksperiment ma’lumotlarida topilgan. Ushbu madaniy farqlarni empirik va 
nazariy jihatdan o’rganish uchun me’yorlar va dunyoqarashlardagi farqlardan 
foydalanilgan. 
Libertar paternalizmga asoslanib, biz insonlarni majburlamasdan 
yaxshiroq yo’nalishlarga yo’naltirish g’oyasidan foydalanishimiz mumkin. 
Imtiyozlar endogen bo’lganida, bu o’zgartirish vositasi va boshqa davlat 
siyosatlaridan qanday foydalanish kerakligini aniqlash uchun resurslar 
taqsimotini baholash uchun faqat farovonlikka tayanish ko’p hollarda qoniqarli 
bo’lmasligi mumkin, chunki ba’zi imtiyozlar boshqalarga qaraganda yaxshiroq 
deb o’ylash mumkin. Normativ etikada uchta asosiy yondashuvdan birini, ya’ni 
fazilat etikasini me’yoriy iqtisodiyotning rasmiy tahliliy doirasiga kiritish ushbu 
muammoning mumkin bo’lgan yechimi ko’rinadi. Fazilatli axloqni joriy qilish, 
muayyan holatlarga qarab, hukumatning ko’proq aralashuvini yoki kamroq 
davlat aralashuvini anglatishi mumkin.
Ijtimoiy manfaatga nisbatan bu qasddan munosabat qonun va inson xatti-
harakatlarini o’rganishda biz o’ziga xos xususiyat sifatida ko’ramiz. Qonun va 
xulq-atvor o’rtasidagi munosabatlarning murakkabligi ushbu Qo’llanma kabi 
hamkorlikdagi loyihalarni juda qimmatli qiladi. Hech kim inson xatti-
harakatlarini maqsadli tartibga solishga yordam beradigan barcha adabiyotlar va 
fikrlash usullarini o’zlashtirishga umid qila olmaydi. Demak, qonun va xulq-
atvorni o’rganishda barchamiz muhim narsa haqida bizdan ko’ra ko’proq 
biladigan hamkasblarimizning fikrlari va ishiga tayanishimiz kerak. Buning 
salbiy tomoni shundaki, inson hech qachon o’z intizomining ustasi bo’la 
olmaydi, degan keng tarqalgan va qochib bo’lmaydigan tuyg’u. Ammo, ijobiy 
tomoni - bu hamjamiyat va do’stlik tuyg’usi intellektual kamtarlikka yordam 
beradigan kuch hisoblanadi. 

---

205