O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Vinyetka tadqiqotlari – bu eksperimentator stsenariylarni boshqaradigan 
tajribalar. Ishtirokchilar tasodifiy ravishda turli versiyalarga tayinlanadi yoki 
ular vaqt o’tishi bilan turli versiyalarni ko’radilar. Ba’zida ishtirokchilar 
eksperimentator tushuntirmoqchi bo’lgan vaziyatga ham begona. Ko’pincha 
ishtirokchilar 
talabalardir, 
garchi 
tadqiqot 
keng 
jamoatchilik 
yoki 
huquqshunoslarning xatti-harakatlarini tushuntirishni xohlaydi. Ko’pgina 
tadqiqotchilar buni cheklov sifatida ko’rishadi va vinyetkalarni keng omma 
uchun yoki advokatlarga, odatda hakamlar hay’ati vazifasini bajaradigan 
fuqarolarga taqdim etadigan namunaga berishni afzal ko’rishadi. 
Laboratoriya tajribasi. Eksperimental iqtisodchilarning standart vositasi 
laboratoriya tajribasidir. Vinyetka tadqiqotidan ettita asosiy farq bor:

---

196 
1. Asosiy, agar eksklyuziv bo’lmasa, qaram o’zgaruvchi tanlovdir. Bu 
tanlov rag’batlantiriladi. Ishtirokchilar qaror qabul qilishda qanday qaror qabul 
qilishlari va vaziyatni qanday talqin qilishlari ular oladigan to’lov uchun 
bevosita muhimdir.
2. Tadqiqotchining qiziqishi mavhum effektlarga bog’liq. Faraz qilingan 
effektni tekshirish uchun dizayn kontekstdan xoli. Oddiy dizayn – bu o’yin. 
Benchmark yechim faqat moddiy manfaatga asoslangan va cheksiz kognitiv 
qobiliyatlarga ega bo’lgan shaxsning javobi bilan ta’minlanadi. Odatda, bu 
taxmin boyroq foydali funktsiyaga asoslangan yoki mukammal bilishdan 
kamroq farazga asoslangan muqobil gipotezaga qarama-qarshi qo’yiladi.
3. Ko’pgina iqtisodiy tajribalar interaktivdir. Ishtirokchilar yakka holda 
o’rganilmaydi, balki ular o’zaro ta’sirlashganda.
4. Ko’pgina iqtisodiy tajribalar sahna o’yinini bir necha marta takrorlaydi. 
Bu vaqt o’tishi bilan effektlar qanday paydo bo’lishini o’rganish uchun amalga 
oshiriladi.
5. Iqtisodiy laboratoriyalarda aldashni taqiqlovchi madaniyat mavjud. 
Ushbu qoida identifikatsiyani yaxshilash uchun mo’ljallangan. Tajribachilar har 
qanday ta’sir ishtirokchilarning ularni qanday aldashga urinayotganini taxmin 
qilishdan emas, balki ularning manipulyatsiyasidan kelib chiqishiga ishonch 
hosil qilishni xohlashadi.
6. Iqtisodiy tajribalar odatda butunlay kompyuterlashtirilgan. Ular 
kompyuter laboratoriyasida ishlaydi. To’liq anonimlik kafolatlanadi. Odatda 
barcha muloqot tanlov orqali amalga oshiriladi. Ushbu ehtiyot choralari, 
shuningdek, yaxshiroq aniqlashga qaratilgan.
7. Ko’pincha farazlar rasmiy modeldan kelib chiqadi. Aslida, 
eksperimental metodologiya rasmiy iqtisodiy nazariyani, xususan, o’yin 
nazariyasini to’g’ridan-to’g’ri xaritalash uchun mo’ljallangan (Hertwig va 

---

197 
Ortmann 2001 da turli eksperimental paradigmalarni ko’proq muhokama 
qilish). 
Qolgan empirik usullar bilan solishtirganda, laboratoriya tajribalari ichki 
haqiqiylikka ko’proq e’tibor beradi. Taxminlar iloji boricha aniq va iloji 
boricha aniq nazariyaga asoslangan. Kuzatishlar imkon qadar ishonchli tarzda 
amalga oshiriladi. Dizayn davolash effekti uchun muqobil tushuntirishlarni, 
hatto vaziyatni qurishdan kelib chiqadigan tushuntirishlarni ham istisno qilishga 
harakat qiladi. Ushbu qat’iylik uchun iqtisodiy eksperimentlar to’laydigan narx 
kamroq tashqi amaldir. Eksperimentga turtki bo’lgan siyosat muammosi 
to’g’ridan-to’g’ri ko’rinmaydi. Iqtisodiy eksperimentlar bitta ta’sirni ajratib, 
siyosat muhokamasiga hissa qo’shadi. Muqobil tushuntirishlar yoki qo’shimcha 
omillar hali ham aralashuvni qo’llab-quvvatlaydimi yoki yo’qligini muhokama 
qilish uchun har doim sabab bor. Vaziyatni barcha kontekstdan olib tashlash va 
uni yalang’och rag’batlantiruvchi tuzilmaga aylantirish orqali ushbu 
harakatlantiruvchi kuchni o’rganish mumkin. 
Huquqiy masalalar bo’yicha iqtisodiy eksperimentlarning imkoniyatlari 
va cheklovlarini o’z maqolalarimdan biri bilan ko’rsataman (Engel va 
Kurschilgen 2011). Nemis mualliflik huquqi qonunida g’alati ko’rinadigan 
qoida mavjud. Agar asar, aytaylik, film blokbaster bo’lib chiqsa, unga hissa 
qo’shganlar prodyuserni sudga berib, qo’shimcha haq talab qilishlari mumkin. 
Biz ushbu qoidani ketma-ket ikki kishilik o’yinga aylantirdik. O’yin boshida 
ikkala o’yinchi ham teng miqdorda sovg’a oladi. Bundan tashqari, bitta o’yinchi 
etiketlanmagan tovarga ega. Boshqa o’yinchi ushbu tovarni sotib olishni taklif 
qilishi mumkin. Ma’lumki, tovar yo kam qiymatga ega yoki juda qimmatlidir. 
Savdodan olingan barcha daromadlar xaridorga tegishli. Agar sotuvchi qabul 
qilsa, bitim tuzilgan hisoblanadi. Aks holda, bu tur tugaydi va ikkala o’yinchi 
ham o’z sovg’alarini saqlab qoladi. Agar tovar sotilsa, tabiat tovarning 
qiymatini belgilaydi. Yakuniy bosqichda ikkala o’yinchi ham o’z hamkasbiga 

---

198 
zarar etkazishi mumkin, bu o’zlariga qimmatga tushadi. Davolashda uch 
bosqich qo’shiladi. Birinchi bosqichda, tabiat qaror qilgandan so’ng, uchinchi 
o’yinchi "tegishli xarid narxini" belgilaydi. Uning qarori sir saqlanadi. Keyingi 
ikki yangi bosqichda asl o’yinchilar avvalgidek bir xil protokoldan foydalanib, 
qayta muzokara o’tkazish imkoniyatiga ega. Agar muzokaralar muvaffaqiyatsiz 
yakunlansa, uchinchi tomonning qarori kuchga kiradi. 
Biz nemis mualliflik huquqi qoidalariga tegishli bo’lgan qoida 
tomonlarning kelishuvning adolatliligiga, ham ex ante, ham post postiga qanday 
baho berishlariga ta’sir qiladi va bu ularning tanlovlariga ta’sir qiladi, deb 
taxmin qildik. Natijalar bu taxminni tasdiqlaydi. Agar qoida mavjud bo’lsa, 
xaridorlar past narxlarni taklif qilishadi va ko’proq bitimlar tuziladi. Shuning 
uchun qoida samarali bo’lib chiqadi. Nemis huquqiy nutqida qoida asosan 
uning sobiq adolatga ta’siri bilan oqlanadi. Biz bu umidni oqlaymiz. Uchinchi 
shaxslar haqiqatan ham xaridor barcha tavakkalchilikni o’z zimmasiga olgan va 
shu tariqa sotuvchini sug’urta qilgan bo’lishiga qaramay, savdodan tushgan 
daromadni deyarli teng taqsimlagan. Biroq sotuvchilarning o’zlari adolatsizlikni 
ko’rmadilar. Har qanday sotuvchi jazo opsiyasidan deyarli foydalanmagan. 
Nemis huquqiy bahs-munozaralari tomonidan oldindan aytib bo’lmaydigan 
natijada, xaridorlar avvalgi noroziliklarini namoyish qilishlari mumkin edi. 
Biroq, ularning sotuvchini jazolashga tayyorligi qoida bilan qisqartirildi.