O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Empirik usullar uzluksizligi. Dala tahlillarining asosiy afzalligi 
shundaki, inson tushunmoqchi bo’lgan hodisani bevosita o’rganadi. Shunga 
qaramay, dala ma’lumotlari bilan identifikatsiya qilish juda muammoli. 
Tadqiqotchi identifikatsiyaga qanchalik jiddiy yondashsa, u kutilmagan tabiiy 
o’zgarishlarga shunchalik rahm-shafqat qiladi. Spektrning boshqa tomonida 
laboratoriya tajribalari mavjud. Ular sun’iy ravishda muhit yaratadi va tasodifiy 
ravishda ishtirokchilarni turli rejimlarga ta’sir qiladi. Agar tajriba yaxshi ishlab 
chiqilgan bo’lsa, bu rejimlar faqat bir xususiyat bilan farqlanadi. Agar 
davolanish ta’siri bo’lsa, bu manipulyatsiyadan kelib chiqishi kerak. Sabablilik 
muammo emas. Ammo tajribachilar narxni to’laydilar. Majburiy ravishda, ular 
o’rganayotgan narsa ular tushunishni xohlagan narsaga o’xshashdir. Tashqi 
haqiqiylik deyarli har doim muammo hisoblanadi. So’rovlar dala 
ma’lumotlariga qaraganda bir qadam ko’proq sun’iydir. Ular xulq-atvorini 
tushunishni istaganlarga beriladi. Ammo savollar to’plami tabiiy ravishda emas, 
balki ishlab chiqilgan. vinyetka tadqiqotlari laboratoriya tajribalarining ko’plab 
xususiyatlariga ega. Ular faraziyligi bilan farqlanadi. Ishtirokchilardan muhim 
qarorlar qabul qilishdan ko’ra, stsenariylarni baholash so’raladi. Ushbu 
stsenariylar odatda haqiqiy hayot hikoyasini aytib beradi va shu tariqa ko’proq 

---

190 
kontekstni tan oladi. Shunday qilib, so’rovnomalar va vinyetlar ikkala 
ekstremal o’rtada joylashgan.
Dala tadqiqoti dalillari. Xulq-atvor tadqiqotchilari motivatsiya va idrok 
bilan qiziqishadi. Bularni bevosita kuzatish qiyin. Shuning uchun kuzatuv 
ma’lumotlarining xatti-harakatlarga oid tadqiqot savollariga javob berishga 
qanday yordam berishi aniq emas. Uchta turli nashrlar variantlarni tasvirlaydi. 
Birinchi tadqiqot hakamlar hay’ati birgalikda qaror qabul qilishi 
kerakligidan foydalanadi. Tayyorgarlik jarayonida hakamlar hay’ati qaror qabul 
qiladi. Arizona shtati sud jarayonida sudyalarga dalillarni muhokama qilishiga 
ruxsat berishni ko’rib chiqdi. Bunday islohotning ta’siri haqida ko’proq bilish 
uchun Arizona Oliy sudi tasodifiy tanlangan hakamlar hay’atini videotasvirga 
olishga ruxsat berdi. Tadqiqotchilar hakamlar hay’ati a’zolariga sud jarayoniga 
rasman kiritilmagan ma’lumotlar, masalan, guvohning boyligi haqidagi 
signallar ta’sir qilganligini tekshirish imkoniyatidan foydalangan. Tadqiqot 
shuni ko’rsatdiki, bu haqiqatan ham shunday bo’lgan, ammo bunday “sahna 
tashqarisidagi” ma’lumotlar keyinchalik sudyalarning aybdorlik haqidagi 
muhokamalariga juda oz ta’sir ko’rsatgan. 
Sudyalar barcha sudlanuvchilarga o’z ishlarining mohiyatiga ko’ra 
munosabatda bo’lishlari kerak. Bu me’yor ayblanuvchining millati o’z-o’zidan 
muhim emasligini bildiradi. Aslini olganda, etnik qarama-qarshilikni aniqlash 
qiyin, chunki etnik kelib chiqishi ko’p holatlarning ahamiyati bilan mashhur. 
Agar bir etnik guruh boshqasiga qaraganda zo’ravonroq bo’lsa, bu guruh 
a’zolari zo’ravonlik jinoyati uchun tez-tez jazolanishi kerak. Shu bilan birga, 
ayblanuvchining etnik kelib chiqishi tufayli sudlanganlik ehtimoli ko’proq 
bo’lmasligi kerak. Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, Isroilda dam olish kunlarida 
gumondorlar garovga qo’yish uchun sudyalarga tasodifiy tayinlanadi. Ma’lum 
bo’lishicha, yahudiy sudyalari yahudiylarni arablikda gumon qilinganlarga 

---

191 
qaraganda hibsga olmaslik ehtimoli ko’proq, arab sudyalari esa aksincha edi 
(Gazal-Ayal va Sulitzeanu-Kenan 2010). 
Ko’pgina kasalliklar faqat genetika yoki baxtsiz hodisa kabi shaxsning 
nazorati ostida bo’lmagan omillarning natijasi emas. Shuning uchun 
muhtojlarga 
yordam 
berishga 
urinishlar 
o’z-o’zini 
nazorat 
qilishni 
kamaytirishga teskari ta’sir ko’rsatishi mumkin. Aslida, bu kompensatsiya 
ta’sirini ko’rsatish qiyin, chunki deyarli barcha kasalliklar bir nechta sabablarga 
ega, hech bo’lmaganda potentsial. Tadqiqot huquqiy islohotni o’zgaruvchanlik 
manbai sifatida ishlatadi. AQShning ba’zi shtatlari tibbiy sug’urta rejalari 
diabetni davolashni qamrab olishini majburiy qilib qo’ydi. Tadqiqot o’z-o’zini 
nazorat qilish uchun proksi sifatida tana massasi indeksidan foydalanadi. Aytish 
mumkinki, agar diabet kasalligi ko’proq iste’mol qilsa, ular diabet bilan bog’liq 
muammolarni oshiradi. Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, diabetga chalingan va 
diabetga chalingan bo’lmaganlar o’rtasidagi tana massasi indeksidagi bo’shliq 
diabet bilan kasallanishni majburiy qilib qo’ygan shtatlarda oshgan (Klick and 
Stratmann 2007). 
Ikki asosiy sababga ko’ra kuzatuv ma’lumotlari bilan sababiy bog’liqlikni 
aniqlash qiyin. Muhim korrelyatsiya teskari nedensellik natijasida yuzaga 
kelishi mumkin. Iste’molchilar qonuniy tartib g’amxo’rlik qilishini bilishganligi 
sababli, ular hushyor bo’lishni to’xtatadilar. Muhim korrelyatsiya, shuningdek, 
taxmin qilingan sababni ham, taxmin qilingan ta’sirni ham tushuntiruvchi 
o’tkazib yuborilgan o’zgaruvchidan kelib chiqishi mumkin. Leamer (1983) 
tomonidan olib borilgan klassik tadqiqotda marketing texnikasini tanlashning 
haqiqiy sababi ham, uning ta’siri ham iste’molchilarning bir guruhida 
savodxonlik etishmasligidir. 
Ekonometriklar bunday endogenlik muammolarini hal qilish uchun 
texnikaning butun majmuasini ishlab chiqdilar (Blundell va Kosta Dias). 
Asosan, ularning barchasi kvazi-tasodifiy o’zgaruvchanlikning qandaydir 

---

192 
shakliga tayanadi. Xulq-atvor masalalari bo’yicha empirik huquqiy stipendiya 
ushbu identifikatsiya muammosiga juda ta’sirjan. JELS-da chop etilgan 77 ta 
maqoladan 32 tasi va kuzatuv ma’lumotlari bilan ishlaydigan 29 ta tadqiqotning 
12 
tasi 
identifikatsiya 
muammosi 
bilan 
umuman 
shug’ullanmaydi. 
Identifikatsiyaga qaratilgan kuzatuv tadqiqotlari turli xil yondashuvlardan 
foydalanadi. 
Empirik huquqiy tadqiqotlarga eng qulay yondashuv bu farqni 
baholovchining farqidir. U JELSdagi 29 ta tegishli nashrlardan oltitasi 
tomonidan qo’llaniladi. Masalan, bir qonun chiqaruvchi organ tanqidiy qoidani 
o’zgartirgan bo’lsa, boshqa qonun chiqaruvchi organ o’zgartirmagan. Bu ikkala 
yurisdiktsiya etarlicha taqqoslanganligini va qoidalarning o’zgarishi ular 
o’rtasidagi rivojlanishdagi yagona asosiy farq bo’lganligini aniqlash imkonini 
beradi. Keyinchalik tadqiqotchi qoida o’zgarishidan oldin va keyin natija 
o’zgaruvchisidagi o’zgarishni qoidalar o’zgarmagan yurisdiktsiyadagi bir xil 
natija o’zgaruvchisidagi o’zgarish bilan solishtirishi mumkin. Agar natijalardagi 
bu ikki o’zgarish o’rtasida sezilarli farq bo’lsa, bu qoidalarning o’zgarishi bilan 
bog’liq. Ushbu protsedura har bir yurisdiktsiyaga xos bo’lgan kuzatilmagan 
effektlar ma’lumotlarini tozalash afzalligiga ega. Jarayon faqat o’zgarishlarga 
qaraganligi sababli, vaqt o’tishi bilan o’zgarmas ekan va qoida o’zgarishi bilan 
o’zaro ta’sir qilmasa, idiosinkraziyalar ahamiyatsizdir. 
Endogenlik muammolariga iqtisodchilarning klassik javobi asboblardir. 
Endojen tushuntirish o’zgaruvchisi bilan etarli darajada bog’langan, ammo 
qaram o’zgaruvchi bilan bog’liq bo’lmagan qo’shimcha o’zgaruvchini topishga 
harakat qiladi. Eng oddiy dasturda, birinchi bosqichda qo’shimcha ekzogen 
o’zgaruvchi bilan potentsial endogen o’zgaruvchini ifodalaydi. Bog’liq 
o’zgaruvchini tushuntiruvchi tenglamada endogen o’zgaruvchi o’rniga birinchi 
baholash bosqichidan taxmin qilingan qiymatlar qo’yiladi. Asosan, endi qaram 

---

193 
o’zgaruvchini mustaqil o’zgaruvchining teskari sabab yoki o’zgaruvchi 
muammosidan tozalangan qismi bilan izohlaydi. 
JELS-da chop etilgan bitta xulq-atvorga oid maqola asboblardan 
foydalanadi (Brinig and Garnett 2012). Hujjat din va jinoyat o’rtasidagi 
munosabatlarning bir tomonini o’rganadi. Hujjatda katolik boshlang’ich 
maktabining mavjudligi ijtimoiy kapitalni yaratadi, bu esa o’z navbatida 
jinoyatchilikni kamaytiradi, deb faraz qiladi. Shubhasiz, teskari sabablar 
bo’lishi mumkin. Katolik maktablari yopilishi mumkin, chunki jamiyat 
yomonlashadi. Shuning uchun korrelyatsiya o’z-o’zidan informatsion emas. 
Mualliflar cherkovdagi qonunbuzarliklar bilan maktabni yopishga yordam 
berishadi. Aytish mumkinki, bunday qoidabuzarliklar tegishli jamiyatdagi 
ijtimoiy kapital bilan bog’liq emas. Ular o’zlari kutgan dinning ta’sirini 
topadilar. 
Ba’zida qonun tadqiqot bilan bog’liq bo’lmagan sabablarga ko’ra 
tasodifiylikni keltirib chiqaradi. masalan, AQSH Apellyatsiya sudining ba’zi 
bo’limlarida sudyalar tasodifiy ravishda ishlarga tayinlangan. Bu sudyaning u 
tayinlagan prezidentning siyosiy partiyasiga yaqinligidan kelib chiqadigan 
noxolislikni tekshirish imkonini beradi. Bunday tarafkashlik haqiqatan ham 
o’rnatilishi mumkin.